Ακόμα τέσσερα ενδιαφέροντα κείμενα σας προτείνουμε για αυτό το Σαββατοκύριακο, με κριτήριο ότι αυτά τα θέματα δεν βρίσκονται στην επικαιρότητα κι έτσι μας επιτρέπεται να τα διεξέλθουμε χωρίς τις εντάσεις που αναπόφευκτα φέρονυν οι αντιδικίες για ζητήματα που απασχολούν τον δημόσιο διάλογο.
*****
Για να μη χάσετε καμία ανάρτηση της Εποπτείας, γραφτείτε στο εβδομαδιαίο newsletter μας, πατώντας ΕΔΩ
Για ΟΛΑ τα videos της Εποπτείας, γραφτείτε στο κανάλι μας στο youtube, πατώντας ΕΔΩ
*****
1. Ξανασχεδιάζοντας το σχολείο την εποχή της τεχνητής νοημοσύνης
Με σωστό σχεδιασμό, τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να απελευθερώσουν τις αμερικανικές τάξεις από τα άκαμπτα προγράμματα σπουδών και να ανοίξουν τον δρόμο σε ευέλικτα μοντέλα που προσαρμόζονται στον κάθε μαθητή.
Πέρσι τον χειμώνα, στη Νέα Αγγλία, μετά από μέρες παγετού που εξουδετέρωσαν κάθε διάθεση για άσκηση έξω, έστησα στο γκαράζ μου ένα Wahoo Kickr – μια συσκευή που μετατρέπει ένα ποδήλατο δρόμου σε «έξυπνο» προπονητή εσωτερικού χώρου. Συνδέεται με ειδικές εφαρμογές και ρυθμίζει αυτόματα την αντίσταση στα πετάλια, προσομοιώνοντας ανηφόρες, ευθείες και βουνά.
Η πρώτη μου συνεδρία ξεκίνησε με ένα «τεστ κλίμακας»: αρχίζεις σε χαμηλή αντίσταση, η οποία αυξάνεται κάθε λεπτό μέχρι να μην αντέχεις άλλο. Άντεξα λίγο παραπάνω από 22 λεπτά. Στο τέλος ήμουν μούσκεμα, ζαλισμένος, με τους παλμούς να αγγίζουν το ανώτατο όριο για την ηλικία μου.
Αυτό το σημείο «κατάρρευσης» χρησιμοποιείται για να υπολογιστεί η λεγόμενη «λειτουργική κατώτατη ισχύς» (FTP): η μέγιστη δύναμη που μπορούν να αντέξουν τα πόδια σου για μια ώρα. Οι εφαρμογές δημιουργούν με βάση αυτό εξατομικευμένα προγράμματα· αν λείψεις μια εβδομάδα, χαμηλώνουν το φορτίο· αν προοδεύεις, το αυξάνουν. Το FTP σου γίνεται ένα δυναμικό σημείο αναφοράς, όχι ένας στατικός αριθμός.
Το αποτέλεσμα; Την άνοιξη βγήκα στον δρόμο στην καλύτερη φυσική κατάσταση των τελευταίων ετών. Αλλά πέρα από τη φόρμα, με εντυπωσίασε η αρχιτεκτονική του συστήματος: προσαρμοζόταν σε πραγματικό χρόνο, κατέγραφε τα όριά μου και με οδηγούσε βήμα-βήμα παραπέρα. Συστήματα τεχνητής νοημοσύνης αναλύουν σήμερα εκατομμύρια προπονήσεις αθλητών παγκοσμίως και δημιουργούν ολοένα πιο ακριβείς, εξατομικευμένες στρατηγικές. Όσο περισσότεροι τα χρησιμοποιούν, τόσο πιο δυνατοί γίνονται οι μηχανισμοί ανατροφοδότησης.
Κι αναρωτήθηκα: τι θα γινόταν αν η εκπαίδευση λειτουργούσε έτσι; Αν αντί για άκαμπτα προγράμματα, ξεκινούσαμε από τα όρια κάθε μαθητή και χτίζαμε πάνω τους;
Η κρίση της εκπαίδευσης
Οι Ηνωμένες Πολιτείες χρειάζονται επειγόντως νέες ιδέες. Οι εξετάσεις του 2024 έδειξαν μια τρομακτική εικόνα: σχεδόν οι μισοί τελειόφοιτοι λυκείου κάτω από τα βασικά μαθηματικά επίπεδα· το ένα τρίτο κάτω από τα βασικά επίπεδα ανάγνωσης. Οι μέσοι όροι κατρακύλησαν σε ιστορικά χαμηλά.
Η πανδημία αποκάλυψε με ωμό τρόπο την ακαμψία του εκπαιδευτικού συστήματος. Οι κλειστές αίθουσες απλώς αναπαρήγαγαν στην οθόνη τα ίδια παλιά μοντέλα· οι μαθητές αποσυνδέθηκαν, κι αυτό συνεχίζεται. Σ’ αυτό το ζοφερό τοπίο, η τεχνητή νοημοσύνη εμφανίζεται ως δύναμη που μπορεί να αλλάξει τα πάντα — προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο.
Ήδη οι μαθητές χρησιμοποιούν εργαλεία όπως το ChatGPT για να γράψουν εκθέσεις, να λύσουν εξισώσεις, να φτιάξουν σημειώσεις. Κάποιοι για να καταλάβουν καλύτερα· πολλοί για να γλιτώσουν τον κόπο. Το 85% παραδέχεται πως έκανε χρήση γενετικής ΑΙ την τελευταία χρονιά. Στις δικές μου τάξεις, η καχυποψία δηλητηριάζει την εμπιστοσύνη: οι γραπτές εργασίες μοιάζουν με γκρίζα ζώνη όπου δεν ξέρεις πού τελειώνει η αυθεντικότητα και πού αρχίζει η μηχανή.
Οι εκπαιδευτικοί επίσης πειραματίζονται. Χρησιμοποιούν την ΑΙ για να φτιάξουν ασκήσεις, σχέδια μαθημάτων, για να κερδίσουν χρόνο ώστε να σταθούν πιο κοντά στους μαθητές τους. Αλλά εδώ καραδοκεί ένας κίνδυνος: η ευκολία να υποκαταστήσεις την ανθρώπινη παρουσία με αλγόριθμους.
Τα social media μάς προειδοποιούν: «εικονικοί» influencers μιλούν σε «εικονικούς» ακολούθους· μια αυταπάτη χωρίς γνησιότητα. Θα ακολουθήσει η εκπαίδευση τον ίδιο δρόμο; Θα θυσιάσει την παρουσία στο όνομα της αποτελεσματικότητας;
Η ΑΙ ήδη μπαίνει στις αίθουσες. Πρόσφατα, με διάταγμα του Προέδρου, θεσμοθετήθηκε η εισαγωγή της στα σχολεία, με τις μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας να αναλαμβάνουν ρόλο χορηγών και καθοδηγητών. Το ερώτημα δεν είναι «αν», αλλά «πώς» και «για ποιους σκοπούς».
Η πρόταση: Μάθηση με προσαρμοστικά όρια
Οι εφαρμογές ποδηλασίας μάς δίνουν ένα μοντέλο: ξεκινάς από το όριο του μαθητή και το επεκτείνεις. Το ονομάζουμε «μάθηση με προσαρμοστικά όρια» (ATL): ένα σύστημα που ανιχνεύει τι μπορεί να κάνει ο μαθητής σήμερα και σχεδιάζει πορεία για να το ξεπεράσει αύριο.
Ένα τεστ-διάγνωση βρίσκει το σημείο όπου ο μαθητής αρχίζει να δυσκολεύεται· από εκεί και πέρα, το πρόγραμμα χτίζει εξατομικευμένες εμπειρίες. Καταγράφει τα λάθη, την ταχύτητα, την αυτοπεποίθηση, και αναδιαμορφώνει την πορεία.
Φανταστείτε να μαθαίνετε μια ξένη γλώσσα με αυτόν τον τρόπο: το σύστημα δεν θα μετρούσε μόνο αν λέτε σωστές λέξεις, αλλά πώς προφέρετε, πόσο διστάζετε, αν μπορείτε να κατανοήσετε αφηρημένα νοήματα. Αν σκοντάφτετε στη γραμματική, θα επιμείνει εκεί· αν τα καταφέρνετε, θα σας πετάξει σε δυσκολότερες συζητήσεις.
Η πρόοδος δεν θα μετριόταν με «κεφάλαια που τελειώσατε», αλλά με χειροπιαστές δεξιότητες: ταχύτητα απόκρισης, ικανότητα προσαρμογής, αυτοπεποίθηση.
Η διαφορά με τα υπάρχοντα εργαλεία είναι τεράστια. Σήμερα, εφαρμογές όπως το Duolingo προσαρμόζουν μεν το επίπεδο δυσκολίας, αλλά μέσα σε μια αυστηρά προκαθορισμένη σειρά μαθημάτων. Η ATL θα ξήλωνε τη γραμμική λογική, δημιουργώντας έναν ζωντανό, μη γραμμικό χάρτη μάθησης, που εξελίσσεται διαρκώς μαζί με τον μαθητή.
Μια νέα εκπαιδευτική υποδομή;
Αν εφαρμοζόταν σε εθνικό επίπεδο, η ATL θα μπορούσε να γίνει κάτι σαν «εθνικό δίκτυο μάθησης»: μια κατανεμημένη υποδομή, όπου η τεχνητή νοημοσύνη προσαρμόζεται στα δυνατά και αδύνατα σημεία κάθε μαθητή, ανεξάρτητα από ηλικία ή τόπο.
Φυσικά, αυτό απαιτεί ριζικές αλλαγές. Δεν φτάνουν οι μικροδιορθώσεις· χρειάζονται τομές. Διαφορετικά, τα σχολεία θα μείνουν πίσω, ενώ οι μαθητές θα συνηθίζουν να «μαθαίνουν» αλλού, σε συστήματα που ήδη τρέχουν μπροστά.
Το διακύβευμα είναι ξεκάθαρο: είτε η τεχνητή νοημοσύνη θα βαθαίνει την κρίση της εκπαίδευσης, είτε —αν τη διαμορφώσουμε σωστά— θα μας ανοίξει τον δρόμο για ένα πιο ανθρώπινο και προσαρμοστικό σχολείο.
Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο ΕΔΩ
***
2. Πρέπει να επέμβουμε στη φύση;
Αναρίθμητα είδη σβήνουν κάτω από το βάρος της ανθρώπινης αλλοίωσης του περιβάλλοντος. Μπορούμε –και πρέπει– να χρησιμοποιήσουμε τη γενετική τεχνολογία για να τα αλλάξουμε και να τα σώσουμε;
Στο τέλος του Αυγούστου 1939, λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, ο Γερμανός αρχαιολόγος Όττο Φέλζινγκ έφερε στο φως περίπου διακόσια θραύσματα από σκαλισμένο ελεφαντόδοντο μαμούθ, στο βάθος ενός σπηλαίου στη νότια Γερμανία.
Τα κομμάτια φυλάχτηκαν βιαστικά σε ένα κιβώτιο, ξεχάστηκαν σε ένα μουσείο, και μόνο δεκαετίες αργότερα, στη δεκαετία του ’60, όταν καταγράφηκαν, αποκάλυψαν κάτι εκπληκτικό: σχημάτιζαν μια μισοτελειωμένη φιγούρα, με σώμα ανθρώπου και κεφάλι και μπροστινά άκρα λιονταριού. Στη συνέχεια, ανασκαφές έφεραν στο φως κι άλλα θραύσματα: το περίφημο «Λιοντάρι-Άνθρωπο» του Χόλενσταϊν-Στάντελ. Σκαλισμένο πριν από περίπου 40.000 χρόνια, είναι από τα πρώτα τεκμήρια της ανθρώπινης φαντασίας που επινόησε μορφές ανύπαρκτες στη φύση.
Από τότε, κάθε εποχή της ιστορίας μας προσπαθεί να φανταστεί πέρα από το φυσικό. Στη Θεογονία του Ησίοδου, γύρω στο 700 π.Χ., η Χίμαιρα ήταν τέρας με κεφάλι λιονταριού, σώμα δράκου, ουρά φιδιού και –για να ολοκληρωθεί η υπερβολή– ένα κατσικίσιο κεφάλι που ξεπετιόταν από την πλάτη. Στον Γέητς, το 1920, το «τραχύ θηρίο» στο ποίημα Η Δευτέρα Παρουσία συμβολίζει καταστροφή.
Στη δική μας εποχή, οι χίμαιρες παίρνουν άλλη μορφή. Οι οργανισμοί σε κάθε γωνιά της βιόσφαιρας αναγκάζονται να προσαρμόσουν το σώμα και τη συμπεριφορά τους σε έναν πλανήτη ανθρώπινο. Δεν έχουν αναμείξει εξωτερικά τα είδη τους, όπως ο Λιοντάρι-Άνθρωπος· όμως κουβαλούν παντού το αποτύπωμά μας.
Δεν είχαμε πρόθεση να γίνουμε η ισχυρότερη εξελικτική δύναμη του πλανήτη. Κι όμως, αυτό είμαστε. Και το ερώτημα που προκύπτει είναι σκληρό: κάποια είδη μπορούν να προσαρμοστούν· για πολλά όμως, οι ρυθμοί αλλαγής είναι αβάσταχτοι. Οφείλουμε άραγε να παρέμβουμε συνειδητά στην εξέλιξή τους για να τα σώσουμε;
Η υπόσχεση και ο πειρασμός της γενετικής
Η εμφάνιση της τεχνολογίας CRISPR-Cas9, ενός μοριακού «νυστεριού» που μπορεί να αλλάξει ακόμη και ένα γράμμα στο DNA, κάνει εφικτή τη δημιουργία χιμαιρικών ειδών. Για κάποιους, η προοπτική είναι δελεαστική: να φέρουμε πίσω χαμένα μεγα-θηρία, να εμφυτεύσουμε γονίδια μαμούθ σε ελέφαντες, DNA προϊστορικών λύκων σε σύγχρονους. Αλλά υπάρχει και μια άλλη δυνατότητα: όχι να αναστήσουμε το παρελθόν, αλλά να σώσουμε το παρόν.
Με τη συνθετική βιολογία μπορούμε να ενισχύσουμε φυτά ώστε να αντέχουν ξηρασίες· να βελτιώσουμε τη φωτοσύνθεση· να προγραμματίσουμε μικροοργανισμούς ώστε να ανιχνεύουν και να καταναλώνουν ρύπους, ακόμη και το πλαστικό που γεμίζει τα στομάχια των θαλασσοπουλιών. Με την «υποβοηθούμενη εξέλιξη» ίσως σώσουμε τα κοράλλια πριν καταρρεύσουν οι ύφαλοι.
Όμως οι δυσκολίες είναι τεράστιες. Τα χαρακτηριστικά κάθε οργανισμού είναι προϊόν τόσο των γονιδίων όσο και του περιβάλλοντος. Δεν ξέρουμε πάντα ποιο σύνολο γονιδίων δίνει ποιο γνώρισμα· κι αν τα αλλάξουμε, οι οικολογικές σχέσεις γύρω τους μπορεί να έχουν ήδη διαρραγεί.
Και μετά είναι τα ηθικά διλήμματα. Ποιος αποφασίζει ποιο είδος θα αλλάξει και πώς; Δεν μοιάζει αυτό επικίνδυνα με τον ρόλο ενός θεού; Σε έναν κόσμο όπου οι πολυεθνικές έχουν περισσότερα νομικά δικαιώματα από τα ίδια τα οικοσυστήματα, και γονιδιώματα κοτόπουλων-βιομηχανικών προϊόντων κατοχυρώνονται με πατέντες, πώς να εμπιστευτείς ότι οι αποφάσεις θα παρθούν με κριτήριο το κοινό καλό;
Η ψευδαίσθηση της «αγνής» φύσης
Κάποιοι υποστηρίζουν πως το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε για τη φύση είναι να την αφήσουμε ήσυχη. Αλλά αυτό είναι ψευδαίσθηση. Η «καθαρή φύση» δεν υπάρχει πια· κι αν υπήρξε κάποτε, έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. Εμείς οι ίδιοι υπάρχουμε σε κάθε μόριο διοξειδίου του άνθρακα που θερμαίνει την ατμόσφαιρα και τις θάλασσες.
Σχεδόν 50.000 είδη βρίσκονται στο χείλος της εξαφάνισης. Η αδράνεια σημαίνει αποδοχή απώλειας σε κλίμακα αδιανόητη. Και ναι, η εξέλιξη έχει αποδείξει ότι είναι ιδιοφυής στην προσαρμογή· όμως το εύρος και η ταχύτητα της ανθρώπινης παρέμβασης την ξεπερνούν. Ίσως χρειάζεται μια βοήθεια. Το ερώτημα είναι: μπορούμε να την προσφέρουμε χωρίς να γίνουμε καταστροφείς;
Το παράδειγμα των κοραλλιών
Τα κοράλλια είναι η επιτομή της χίμαιρας. Εμφανισιακά μοιάζουν με σύνορα φυτού και πετρώματος· στην ουσία είναι αρχαία συμμαχία ζώου και μικροοργανισμού. Μικροσκοπικοί πολύποδες χτίζουν τους υφάλους τους με ασβέστιο, και βασίζονται σε μικροσκοπικές ζοοξανθέλλες που τους δίνουν τροφή και χρώμα.
Τα κοράλλια μας δείχνουν πως κανένα ον δεν είναι μόνο το DNA του· είναι δίκτυο σχέσεων. Αν σπάσουν αυτές οι σχέσεις, μπορεί να μην έχει σημασία αν θα επαναφέρουμε το ίδιο το γονιδίωμα. Είναι στ’ αλήθεια μαμούθ ένα μαμούθ χωρίς το οικοσύστημα που το στήριζε;
Σήμερα οι ύφαλοι λυγίζουν κάτω από τη θερμότητα. Πολύποδες αποβάλλουν τις ζοοξανθέλλες τους, χάνουν το χρώμα τους και λιμοκτονούν. Το παγκόσμιο φαινόμενο λεύκανσης που ξεκίνησε το 2023 έχει ήδη πλήξει πάνω από το 80% των κοραλλιογενών υφάλων. Με τρία αντίστοιχα επεισόδια στη Μεγάλη Βαριέρα τα τελευταία πέντε χρόνια, ο χρόνος τελειώνει.
Κι όμως, η σωτηρία των κοραλλιών δεν είναι απλώς αισθητικό ζήτημα· σημαίνει διάσωση ολόκληρων οικοσυστημάτων που φιλοξενούν χιλιάδες είδη ψαριών, ασπόνδυλα, καρχαρίες, ακόμη και φάλαινες. Αν χαθούν, ένα τέταρτο της θαλάσσιας ζωής κινδυνεύει.
Το 2015, η γενετίστρια Μαντελέιν βαν Όππεν και η θαλάσσια βιολόγος Ρουθ Γκέιτς ανέπτυξαν τεχνικές «υποβοηθούμενης εξέλιξης» για τα κοράλλια: διασταυρώσεις για να κληρονομήσουν αντοχή στη ζέστη· μεταφύτευση ανθεκτικών πληθυσμών σε κατεστραμμένους υφάλους· ακόμα και επεξεργασία γονιδιώματος. Η ιδέα τους είναι να κρατήσουν την εύθραυστη συμμαχία πολυπόδων και ζοοξανθελλών ζωντανή, ώσπου να μειώσουμε τις εκπομπές και να πέσει η θερμοκρασία των θαλασσών.
Το ερώτημα παραμένει: αν αποφασίσουμε να επέμβουμε στη φύση, μπορούμε να το κάνουμε με σοφία; Και, τελικά, αλλάζοντας τους άλλους οργανισμούς, πόσο θα αλλάξουμε εμείς οι ίδιοι;
Διαβάστε όλο το κείμενο ΕΔΩ
***
3. Ο Φερνάντο Πεσσόα σκέπτεται πώς γίνεσαι αυτό που αληθινά είσαι
«Να είσαι ο εαυτός σου – και τίποτε άλλο – σ’ έναν κόσμο που μέρα-νύχτα προσπαθεί να σε κάνει όλους τους άλλους, σημαίνει να δίνεις τη σκληρότερη μάχη που μπορεί να δώσει άνθρωπος», έγραψε ο E. E. Cummings στο διαχρονικό κάλεσμά του για το θάρρος της αυθεντικότητας.
Μα τι σημαίνει στ’ αλήθεια «να είσαι ο εαυτός σου», όταν το ίδιο το «εγώ» είναι κινούμενος στόχος; Συναισθήματα που αλλάζουν, κύτταρα που πεθαίνουν και αναγεννιούνται, ένα φάντασμα σταθερότητας για να μας παρηγορεί απέναντι στη ρευστότητα του βίου.
Ζούμε σε μια ψευδαίσθηση ενότητας, ακριβώς επειδή ποτέ δεν είμαστε το ίδιο αρκετά για να το μάθουμε. «Το εγώ, ο τόπος που κατοικούμε, είναι τόπος αυταπάτης», έλεγε η Ίρις Μέρντοχ, μιλώντας για την ανάγκη «απο-εγώτευσης». Κι όμως, είναι μέσα σε αυτόν τον τόπο που περνάμε όλη μας τη ζωή· μέσα από αυτό το φίλτρο αντιλαμβανόμαστε τον έρωτα, την πολιτική, ακόμη και το χρώμα του ουρανού.
Το μεγάλο έργο ίσως να είναι τούτο: πώς να κατοικείς το «εγώ» με αυθεντικότητα, αλλά χωρίς να προσκολλάσαι σ’ αυτό.
Ο Πορτογάλος ποιητής και φιλόσοφος Φερνάντο Πεσσόα (1888–1935), στο Βιβλίο της Ανησυχίας, αναμετριέται με αυτά τα βαθιά και ακαριαία ερωτήματα — γραφή ανάμεσα στην αυτοβιογραφία και το απόφθεγμα, προσωπική και συγχρόνως καθολική.
Ο ίδιος έβλεπε τον εαυτό του «σαν κάποιον πάντα στο περιθώριο όσων ανήκει, ικανό να κοιτάζει όχι μόνο το πλήθος που τον περιβάλλει αλλά και τους ανοιχτούς ορίζοντες γύρω του», με μια ψυχή «ανυπόμονη με τον εαυτό της». Και έγραφε:
«Πόντο πόντο κατέκτησα το εσωτερικό τοπίο όπου γεννήθηκα. Σιγά-σιγά ανέκτησα τον βάλτο όπου μαράζωνα. Γέννησα το άπειρο είναι μου, μα χρειάστηκε να ξεριζώσω τον εαυτό μου από μένα με μαιευτική βία».
Και πιο κάτω:
«Ίσως ήρθε η ώρα να καταβάλω την ύστατη προσπάθεια: να ρίξω μια καθαρή ματιά στη ζωή μου. Με βλέπω στο κέντρο μιας απέραντης ερήμου. Διηγούμαι τι ήμουν χθες, προσπαθώντας να εξηγήσω πώς βρέθηκα εδώ… Χάνομαι μέσα μου, ξεχνώ τον εαυτό μου σε μακρινές νύχτες ανέγγιχτες από καθήκον και κόσμο, ανόθευτες από μυστήριο και μέλλον».
Μια γενιά πριν από τον Θίχ Νιατ Χαν, που μιλούσε για την απώλεια του εαυτού ως εύρεση του αληθινού εαυτού, ο Πεσσόα περιγράφει μια στιγμή απογύμνωσης, όταν τα πέπλα του εγώ παραμερίζουν κι αποκαλύπτεται για λίγο η απεραντοσύνη του «μη-εγώ»:
«Ό,τι έκανα, σκέφτηκα, υπήρξα, δεν ήταν παρά παραχωρήσεις: άλλοτε σ’ ένα ψεύτικο εγώ που νόμιζα πως ήταν δικό μου επειδή μ’ αυτό μιλούσα στον κόσμο· άλλοτε σε ένα βάρος περιστάσεων που νόμιζα πως ήταν ο αέρας που ανέπνεα. Και ξαφνικά βλέπω: ήμουν εξόριστος εκεί όπου νόμιζα πως ήμουν πολίτης. Στον πυρήνα των σκέψεών μου δεν ήμουν εγώ».
Και συνεχίζει:
«Με κυριεύει ένας σαρκαστικός τρόμος για τη ζωή· μια αποκαρδίωση που ξεπερνά τα όρια της συνείδησής μου. Συνειδητοποιώ πως ήμουν πλάνη, παρέκκλιση· πως δεν έζησα ποτέ στ’ αλήθεια, παρά μόνο γέμισα τον χρόνο με συνείδηση και σκέψη… Κι αυτή η ξαφνική αίσθηση του αληθινού μου είναι, του είναι που πάντα νωχελικά πλανιόταν ανάμεσα σε ό,τι ένιωθε και ό,τι έβλεπε, με πλακώνει σαν αδήλωτη ποινή».
Η εμπειρία είναι τόσο πρωτόγνωρη που δυσκολεύεται να βρει λόγια:
«Δεν ξέρω πώς να περιγράψω αυτό που νιώθω όταν νιώθω πως υπάρχω στ’ αλήθεια και η ψυχή μου είναι οντότητα πραγματική. Δεν ξέρω αν έχω πυρετό, όπως αισθάνομαι, ή αν έπαψα να έχω τον πυρετό του ύπνου της ζωής. Είμαι σαν ταξιδιώτης που ξυπνά σε άγνωστη πόλη, χωρίς να ξέρει πώς βρέθηκε εκεί, σαν άνθρωπος που έχασε τη μνήμη και για καιρό δεν είναι ο εαυτός του αλλά κάποιος άλλος.
Κι εγώ υπήρξα κάποιος άλλος για πολύ — από τη γέννησή μου και τη συνείδηση — κι αίφνης ξύπνησα πάνω σε μια γέφυρα, σκυμμένος στο ποτάμι, γνωρίζοντας πως υπάρχω πιο αληθινά απ’ όσο ο άνθρωπος που ήμουν ως τώρα».
Κι όμως, όπως και οι στιγμές αποκάλυψης της Βιρτζίνια Γουλφ ή της Μάργκαρετ Φούλερ, τέτοιες αποκαλύψεις είναι φευγαλέες. Δεν αντέχουμε να κοιτάμε συνεχώς την άβυσσο της αλήθειας χωρίς να διαλυθούμε μέσα της.
Ο Πεσσόα σημειώνει:
«Να μη γνωρίζεις τίποτα για τον εαυτό σου είναι να ζεις. Να γνωρίζεις τον εαυτό σου λάθος είναι να σκέφτεσαι. Να γνωρίζεις τον εαυτό σου σ’ ένα ξαφνικό φως, όπως εγώ σε τούτη τη στιγμή, είναι να συλλάβεις φευγαλέα τη μυστική λέξη της ψυχής. Μα εκείνο το φως καίει τα πάντα, τα καταναλώνει· μας γδύνει ακόμη κι από τον εαυτό μας».
Διαβάστε όλο το κείμενο ΕΔΩ
***
4. Η αξία της γνώσης
Από την εποχή του Μένωνα του Πλάτωνα μέχρι σήμερα, ένα ερώτημα επιμένει: γιατί η γνώση είναι πολυτιμότερη από την απλή αληθή πεποίθηση; Γιατί το «ξέρω» να υπερέχει του «πιστεύω σωστά»; Το ζήτημα αυτό — το λεγόμενο πρόβλημα της αξίας — παραμένει καρδιά της επιστημολογίας.
Ο Σωκράτης έθεσε το ερώτημα με τον δικό του τρόπο. Η αληθής πίστη, έλεγε, μπορεί να σε οδηγήσει στη Λάρισα το ίδιο σίγουρα όσο και η γνώση ότι ο δρόμος πάει εκεί. Γιατί, λοιπόν, να τιμούμε περισσότερο τη γνώση; Η απάντηση του Πλάτωνα: η γνώση είναι δεμένη με την αλήθεια, «δεμένη» σαν τα αγάλματα του Δαίδαλου για να μην φύγουν· δεν είναι μια πεποίθηση που μπορεί να χαθεί με τον πρώτο δισταγμό. Έτσι, η γνώση καθοδηγεί καλύτερα την πράξη, γιατί σου επιτρέπει να μην παρασυρθείς από φαινομενικές αντιφάσεις.
Από τότε, οι φιλόσοφοι πολλαπλασίασαν τα ερωτήματα. Υπάρχει το «πρωταρχικό πρόβλημα αξίας»: γιατί η γνώση υπερέχει της αληθούς πεποίθησης; Αλλά και το «δευτερεύον πρόβλημα αξίας»: γιατί η γνώση υπερέχει όχι μόνο της απλής πεποίθησης, αλλά και κάθε άλλης «ενδιάμεσης» κατάστασης, όπως η δικαιολόγηση;
Και τέλος, το «τριτογενές πρόβλημα αξίας»: γιατί η γνώση να κατέχει μια μοναδική, ποιοτική διάκριση στο φάσμα της νόησης, και όχι απλώς μια θέση λίγο παραπάνω στην κλίμακα;
Η ιστορία της φιλοσοφίας πρόσφερε διαφορετικές απαντήσεις. Για κάποιους, η γνώση είναι «δικαιολογημένη αληθής πεποίθηση»· για άλλους, είναι «μη τυχαία», «ευαίσθητη», «ασφαλής», «καρπός πνευματικής αρετής». Μα όλοι συμφωνούν πως η γνώση έχει κάτι που δεν έχουν οι υπόλοιπες καταστάσεις — μια «ιδιάζουσα αξία».
Κι όμως, υπάρχουν φωνές που αμφισβητούν ακόμη και την ίδια την ερώτηση. Υπάρχει η άποψη ότι ό,τι προστίθεται για να αποφύγουμε τις περιπτώσεις τύπου Γκέττιερ — εκείνες τις παράξενες καταστάσεις όπου έχουμε δικαιολογημένη αληθή πεποίθηση αλλά όχι γνώση — δεν αυξάνει πραγματικά την αξία της πνευματικής μας κατάστασης. Είναι σαν να έχεις ένα ρολόι που πέφτει τυχαία πάνω στη σωστή ώρα· ακόμη κι αν το διορθώσεις ώστε να μην μπορεί να συμβεί αυτό, τι περισσότερο κέρδισες;
Άλλοι πάνε ακόμη πιο ριζικά: αν η γνώση είναι απλώς αληθής πεποίθηση, τότε δεν είναι δυνατόν να αξίζει περισσότερο, γιατί τίποτε δεν μπορεί να αξίζει περισσότερο από τον ίδιο του τον εαυτό. Μα αυτή η θέση έμεινε περιθωριακή· το βάρος της παράδοσης επιμένει ότι γνώση και πίστη δεν ταυτίζονται.
Ίσως η αξία της γνώσης να μην βρίσκεται αποκλειστικά στο πρακτικό της όφελος· ούτε στην «πρόσθετη» ιδιότητα που την κάνει πιο ασφαλή. Ίσως βρίσκεται στην ίδια την αίσθηση της βεβαιότητας, στην εμπειρία ότι η σκέψη μας αγγίζει, έστω στιγμιαία, την πραγματικότητα και την «δένεται» μαζί της. Στην εμπειρία ότι δεν πορευόμαστε στα τυφλά, αλλά με έναν φάρο που, όσο κι αν τρεμοπαίζει, μας δίνει τον προσανατολισμό που χρειάζεται για να πράξουμε, να δημιουργήσουμε, να υπάρξουμε.
Η γνώση δεν είναι απλώς αλήθεια· είναι αλήθεια κατοικημένη, αλήθεια που ρίζωσε στον νου και στην ψυχή. Και ίσως εκεί να βρίσκεται η διακριτή αξία της: στο ότι δεν είναι μόνο σωστή πεποίθηση, αλλά τρόπος να ζούμε μέσα στον κόσμο με περισσότερη αντοχή, με λιγότερη αμφιβολία, με ένα είδος εσωτερικής σταθερότητας.
Διαβάστε περισσότερα ΕΔΩ
*****
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ
Πόσο μας αφορά και πόσο μας επηρεάζει η κρίση στη Γαλλία; (video)
Ρωσία και Τουρκία απειλούν με παρόμοιες μεθόδους Ουκρανία και Ελλάδα
Η ορθολογική κατανόηση του Σύμπαντος στην Ηθική του Σπινόζα
Η δημιουργική φαντασία στη σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη
Ζώντας στην Εποχή της Αβεβαιότητας
Η Γέννηση του Θεού, ο Χέγκελ και η κβαντική επιστήμη
Δημήτρης Πικιώνης, ο πρωτοπόρος της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής
Ο θάνατος μιας άγνωστης, που άλλαξε όλο τον κόσμο!
ΗΠΑ- Κίνα: Η σταθερή αλληλεξάρτηση μικροτσίπ και σπάνιων γαιών
Πηνελόπη Δέλτα, η μεγαλύτερη Ελληνίδα συγγραφέας στη νεότερη εποχή
δεν βρέθηκαν σχόλια επισκεπτών...