Τα τέσσερα θέματα που σας προτείνουμε για ανάγνωση κάθε Σάββατο, έχουν γίνει, πλέον, αγαπημένη συνήθεια, όπως προκύπτει κι από τα analytics της ιστοσελίδας μας.
Και βέβαια περιμένουμε τις δικές σας προτάσεις και σχόλια για τη θεματολογία που προτιμάτε, αλλά και τις αντιδράσεις σας στα θέματα που διαβάζετε εδώ.
Μην ξεχνάτε ότι μετά το τέλος του κειμένου ,υπάρχει ειδικός χώρος όπου μπορείτε να καταχωρήσετε το σχόλιό σας.
Πιστοί, λοιπόν, στο εβδομαδιαίο ραντεβού μας, σας παρουσιάζουμε τις σημερινές μας προτάσεις:
*****
Για να μη χάσετε καμία ανάρτηση της Εποπτείας, γραφτείτε στο εβδομαδιαίο newsletter μας, πατώντας ΕΔΩ
Για ΟΛΑ τα videos της Εποπτείας, γραφτείτε στο κανάλι μας στο youtube, πατώντας ΕΔΩ
*****
Σας ευχόμαστε καλό Σαββατοκύριακο και καλή ανάγνωση!
*****
1. Θα έτρωγες αυτό το έντομο για να σώσεις τον κόσμο;
Τα έντομα ίσως κρύβουν ένα κομμάτι από το μέλλον της ανθρώπινης διατροφής. Έχουν υψηλή διατροφική αξία και ελάχιστο περιβαλλοντικό αποτύπωμα, ιδίως σε σύγκριση με το κρέας.
Μπροστά μου απλώνονταν σειρές από πλαστικές σακούλες γεμάτες γρύλους, σκαθάρια, ακρίδες, σκουλήκια, προνύμφες. Τα σώματά τους σκαρφάλωναν στα τοιχώματα των διάφανων φυλακών τους, σαν να ζητούσαν απεγνωσμένα απόδραση. Έπνιξα με κόπο το ρίγος που ανέβηκε στη ραχοκοκαλιά μου.
Η περιοχή Ισάν στη βορειοανατολική Ταϊλάνδη απλώνεται ως το ποτάμι του Μεκόνγκ και τα σύνορα με το Λάος.
Εκεί, τα έντομα καταναλώνονται όπως οι Αμερικανοί τρώνε πατατάκια: στο πρωινό, στο μεσημεριανό, στο δείπνο· συχνά και ως σνακ στον δρόμο. Πολλοί τα μαζεύουν μόνοι τους, βουτώντας λίγες φορές την εβδομάδα στο καταπράσινο δάσος. Άλλοι απλώς περνούν από τις τοπικές «αγορές της ζούγκλας», σαν κι εκείνη που επισκέφθηκα μαζί με τον σεφ Βιραβάτ «Ναμ» Τριγιασεναβάτ. Εκεί, δεκάδες πάγκοι φορτωμένοι με κάθε λογής τοπικές λιχουδιές — σκουλήκια, ακρίδες, προνύμφες — περίμεναν τους πελάτες να σταθούν, να κοιτάξουν, να δοκιμάσουν.
Ο Ναμ έψαχνε υλικά για το εστιατόριό του, το Samuay & Sons, στην πόλη Ουντόν Τάνι. Εκεί, σε μια μικρή και λιτή τραπεζαρία, σερβίρει εποχικό μενού γευσιγνωσίας της Ισάν, που συχνά περιλαμβάνει εντομο-εδέσματα της περιοχής. Εκείνη την εποχή, ο μεγάλος πρωταγωνιστής ήταν τα αυγά μυρμηγκιών. Στις αγορές που περιηγηθήκαμε, τα μικροσκοπικά, μαργαριταρένια αυγά απλώνονταν πάνω σε φύλλα μπανάνας και πωλούνταν για εκατό μπατ το πιάτο. Ο Ναμ τα εξέταζε προσεκτικά προτού στραφεί στους γρύλους και τις ακρίδες.
Το πάθος του τον οδήγησε στη δημιουργία του Mahnoi Food Lab, όπου πειραματίζεται με τη ζύμωση εντόμων μέσα σε μεγάλα γυάλινα δοχεία που σιγοβράζουν στον καύσωνα και μετατρέπονται σε έντονα, μυρωδάτα υγρά. Οι δημιουργίες του συχνά καταλήγουν στο μενού του εστιατορίου ή ταξιδεύουν σε άλλες κουζίνες ανά την Ταϊλάνδη.
Στην αγορά, κάτω από στέγαστρα από λαμαρίνα που παγίδευαν τη ζέστη, περπατούσαμε ανάμεσα σε μυρωδιές μάνγκο, ωμού κρέατος και καρυκευμάτων. Οι γυναίκες πωλήτριες, που οι ίδιες συλλέγουν και καλλιεργούν όσα πωλούν, γνώριζαν καλά τον διάσημο σεφ και του πρόσφεραν χαμογελαστές τους θησαυρούς της ημέρας: βότανα, σκαθάρια, ακόμη και ψιλοκομμένο πλακούντα αγελάδας, παγωμένο σε κουβάδες.
Εγώ, δίπλα του, έπρεπε να συγκρατήσω το πρόσωπό μου. Δεν ήταν συνηθισμένοι να βλέπουν ξένους εκεί — μα και γνώριζαν ότι το μενού αυτό δεν ταιριάζει στο δυτικό στομάχι. Έκανα πως χαμογελώ, δήθεν γοητευμένος από την τοπική κουλτούρα, ενώ μέσα μου πάλευα με τον τρόμο στην ιδέα ότι ίσως χρειαζόταν να καταπιώ προνύμφες ή ακρίδες ζωντανές. Ευγενικά αρνήθηκα τα κεράσματα· οι ντόπιοι γέλασαν, καταλαβαίνοντας πως αυτός ο farang δεν διέθετε τα σωστά γαστρικά αποθέματα.
Η αλήθεια είναι πως ακόμη και πολλοί Ταϊλανδοί έξω από την Ισάν αντιμετωπίζουν με δυσπιστία αυτά τα εδέσματα. Όμως, ίσως η Ισάν να προαναγγέλλει το μέλλον.
Το επιχείρημα υπέρ της κατανάλωσης εντόμων
Η Ισάν, πιο φτωχή ιστορικά από την υπόλοιπη χώρα, έβλεπε στα έντομα μια λύση επιβίωσης. Δωρεάν να τα μαζέψεις, φτηνότερα από το χοιρινό ή το βοδινό. «Στο βορειοανατολικό τμήμα της Ταϊλάνδης, το να τρως έντομα είναι πολιτισμός. Είναι φυσιολογικό», μου είπε η καθηγήτρια Γιούπα Χανμπούνσονγκ, εντομολόγος στο Πανεπιστήμιο Khon Kaen.
Ο Ναμ συμφώνησε: «Εδώ οι άνθρωποι τρώνε ό,τι κινείται. Είμαστε δεμένοι με όσα μας δίνει η φύση σε κάθε εποχή.» Έριχναν μυρμήγκια σε stir fry ή στο πικάντικο tom yum· η ξινή τους γεύση αντικαθιστούσε τον χυμό λάιμ.
Κι όμως, όσο εμείς στον υπόλοιπο κόσμο μιλάμε για κλιματική κρίση, διατροφή και υγεία, η παράδοση αυτή αποκτά νέο βάρος. Ο ΟΗΕ ήδη από το 2003 προτρέπει τους ανθρώπους να εντάξουν έντομα στη διατροφή τους, αναγνωρίζοντας πως το σύστημα τροφής μας είναι βαθιά ελαττωματικό.
Η παραγωγή κρέατος ευθύνεται για το 60% των εκπομπών άνθρακα της τροφικής αλυσίδας.
Τα έντομα, αντίθετα, σχεδόν μηδενικές. Και είναι πλούσια: λίγες χούφτες γρύλοι περιέχουν σχεδόν 30 γραμμάρια πρωτεΐνης — περισσότερα κι από ένα στήθος κοτόπουλου, όπως σημειώνει η ερευνήτρια Γουαραγκάνα Σριτσαμνόνγκ από το Ινστιτούτο Διατροφής του Πανεπιστημίου Mahidol.
Η ίδια συνεργάζεται με την Εθνική Υπηρεσία Αγροτικών Προτύπων για να εξετάσουν ποιες από τις 270 γνωστές ταϊλανδικές ποικιλίες είναι ασφαλείς για κατανάλωση και εξαγωγή. Σε σχολικά προγράμματα προσπαθούν να εντάξουν σκαθάρια και γευστικές προνύμφες, ώστε να αλλάξουν οι νοοτροπίες από νωρίς.
Στο εργαστήριό της, σειρές από καταψύκτες φυλάσσουν δείγματα: σκαθάρια, τζιτζίκια, ακρίδες, όλα παγωμένα, έτοιμα για πειράματα. Μερικά απορρίπτονται — όπως τα κουνούπια, φορείς δάγκειου ή ελονοσίας. Άλλα όμως, όταν μαγειρευτούν σωστά, υπόσχονται υγιεινά σνακ για έναν κόσμο που ψάχνει νέους δρόμους.
Μένει μονάχα να ξεπεράσουμε το πολιτισμικό εμπόδιο: την ιδέα πως τα μάτια, οι φτερούγες και τα πόδια ενός εντόμου δεν ανήκουν στο πιάτο μας. Κι όμως, σε μια εποχή που ο πλανήτης τρέμει κάτω από το βάρος της υπερκατανάλωσης, ίσως το μέλλον της διατροφής να βρίσκεται ακριβώς εκεί: στο ταπεινό, τριζονιστό, θρεπτικό έντομο.
Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο ΕΔΩ
*****
2. Η υφήλιος χρειάζεται τους αγρότες!
Μακριά από το να αποτελούν απολίθωμα του παρελθόντος, οι αγρότες παραμένουν ζωτικής σημασίας για τη διατροφή της ανθρωπότητας. Χρειάζονται στήριξη, όχι περιθωριοποίηση.
Το 2007, τα Ηνωμένα Έθνη δημοσίευσαν μια έκθεση για την Κατάσταση του Παγκόσμιου Πληθυσμού που επισήμανε ένα ορόσημο σχεδόν σιωπηλό αλλά κοσμοϊστορικό: το 2008, για πρώτη φορά στην ιστορία, το ποσοστό των ανθρώπων που κατοικούσαν στην ύπαιθρο έπεσε κάτω από το 50%. Σήμερα, μόλις το 42% της ανθρωπότητας ζει στην ύπαιθρο.
Για τους περισσότερους κατοίκους των πόλεων, αυτή η πορεία αστικοποίησης μοιάζει φυσική και αναπόφευκτη. Σχεδιάζοντας το μέλλον πάνω σε γραφήματα του παρελθόντος, φαντάζονται έναν κόσμο όπου η μεγάλη πλειοψηφία θα έχει εγκαταλείψει τη γη· ένα τοπίο ειδυλλιακό, μηχανοποιημένο, άδειο. Και σε αυτή την πρόβλεψη βλέπουν —όχι χωρίς ανακούφιση— το επικείμενο τέλος ενός αρχαίου χαρακτήρα: του αγρότη.
Η ίδια η λέξη αποφεύγεται στις ευγενικές συζητήσεις· σε πολλές γλώσσες, είναι ύβρις ή προσβολή. Διότι ο αγρότης θεωρείται ντροπιαστικό απομεινάρι, το αντίθετο της «προόδου». Από τα δεξιά έως τα αριστερά, οι δυτικοί στοχαστές έμαθαν να διδάσκουν πως για να εκσυγχρονιστεί μια κοινωνία πρέπει πρώτα να ξεφορτωθεί τους αγρότες της.
Ο Άνταμ Σμιθ προσδοκούσε την αντικατάστασή τους από γαιοκτήμονες που θα αξιοποιούσαν καλύτερα τη γη· ο Μαρξ προφήτευε τη διαδοχή τους από τον σοσιαλιστικό κεντρικό σχεδιασμό. Σχεδόν όλοι πήραν ως δεδομένο πως η γεωργία θα συγκεντρωθεί στα χέρια του μεγάλου κεφαλαίου και της μηχανής, ενώ οι πόλεις θα καταπιούν την πλειονότητα του ανθρώπινου πληθυσμού.
Ακόμη και στην Ευρώπη, η πραγματικότητα δεν κύλησε ακριβώς έτσι. Ναι, η παραδοσιακή ύπαιθρος καταστράφηκε σε μεγάλο βαθμό από τον 18ο έως τον 20ό αιώνα· μα το κύμα φυγής που ακολούθησε δεν μπορούσαν να το απορροφήσουν τα εργοστάσια των πόλεων. Εξήντα εκατομμύρια Ευρωπαίοι χρειάστηκε να μεταναστεύσουν στον Νέο Κόσμο. Και η Ευρώπη, άλλωστε, έχει μια μοναδική πορεία στην καπιταλιστική ιστορία· δεν μπορεί να γίνει παγκόσμιο μέτρο.
Σε μεγάλο μέρος της Αφρικής, της Λατινικής Αμερικής και της Ασίας, η αστικοποίηση επιβραδύνεται. Όσοι επρόκειτο να μπουν στα εργοστάσια, έχουν ήδη μπει. Κι εκείνοι που εκτιμούν την ασφάλεια του χωριού, δύσκολα θα θελήσουν να ζήσουν στη μιζέρια των παραγκουπόλεων, μέσα σε απομόνωση και σκληρό ανταγωνισμό. Έτσι, ενώ η ανθρωπότητα αστικοποιούνταν με ρυθμό 1,06% τον χρόνο μεταξύ 1950 και 1970, σήμερα το ποσοστό έπεσε στο 0,74% και προβλέπεται να κατέβει στο 0,6% ως το 2030.
Με δεδομένο ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός έχει τριπλασιαστεί από το 1950, ο απόλυτος αριθμός των αγροτών είναι μεγαλύτερος από ποτέ: γύρω στα δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι ζουν ακόμη στην ύπαιθρο σε Αφρική, Λατινική Αμερική και Ασία, με μικρές οικογενειακές φάρμες να κυριαρχούν. Μετά από τρεις αιώνες «εκσυγχρονισμού», οι αγρότες εξακολουθούν να αποτελούν το ένα τέταρτο της ανθρωπότητας, πολυπληθέστεροι από εργάτες γραμμής συναρμολόγησης, ανθρακωρύχους, υπαλλήλους γραφείου ή οδηγούς ταξί.
Ο ορισμός και η σημασία του αγρότη
Αγρότες είναι εκείνοι που καλλιεργούν μικρές οικογενειακές φάρμες, συνήθως κάτω από 10 στρέμματα, με παραγωγή προσανατολισμένη τόσο στην αυτάρκεια όσο και στο μικρό εισόδημα. Η εργασία γίνεται κυρίως από την οικογένεια, χωρίς μισθό. Πολύ περισσότερο από τους αγρότες των πλούσιων χωρών —που συχνά λειτουργούν σαν υπάλληλοι του κράτους— οι αγρότες του Τρίτου Κόσμου είναι εκτεθειμένοι στις διακυμάνσεις του κλίματος και της αγοράς· μια καλή σοδειά μπορεί να τους σώσει, μια κακή να τους αφανίσει.
Κι όμως, είναι απόλυτα δεμένοι με την παγκόσμια οικονομία του 21ου αιώνα. Χωρίς αυτούς, δεν θα υπήρχε ζάχαρη, βαμβάκι, κακάο. Αν και κατέχουν λιγότερο από το ένα τέταρτο της αγροτικής γης, καλύπτουν το 70% της παγκόσμιας διατροφής. Και σε κρίσιμους τομείς, η παραγωγή τους είναι όχι μόνο πιο αποδοτική, αλλά και πιο φιλική στις κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνθήκες.Διαχειρίζονται καλύτερα το χώμα, το νερό, τη βιοποικιλότητα· θεωρούνται ασπίδα απέναντι στην κλιματική αλλαγή. Χωρίς τους αγρότες, η παγκόσμια οικονομία θα κατέρρεε, και τα φυσικά μας συστήματα μαζί της.
Η ζωή, με άλλα λόγια, εξακολουθεί να εξαρτάται από την αγροτιά. Κι όμως, η αγροτιά σήμερα βιώνει μια οξεία κρίση — που σπάνια κερδίζει τη θέση που της αναλογεί στον δημόσιο λόγο.
Η αόρατη κρίση
Καμιά φορά, η ύπαιθρος καταφέρνει να βγει στο πρωτοσέλιδο. Το 2020, οι μαζικές αγροτικές κινητοποιήσεις στην Ινδία συγκλόνισαν τον κόσμο. Νέοι νόμοι που έδιναν μεγαλύτερο ρόλο στις εταιρείες πυροδότησαν διαδηλώσεις σε πολιτείες όπως η Παντζάμπ και η Χαρυάνα, με χιλιάδες αγρότες να αποκλείουν τους δρόμους προς το Νέο Δελχί. Η πόλη, ως παγκόσμιο κέντρο ειδήσεων, έδωσε βήμα και ο αντίκτυπος υπήρξε διεθνής.
Μα τέτοιες καλύψεις είναι σπάνιες. Οι εξεγέρσεις των αγροτών, ωστόσο, είναι σχεδόν παντού. Την ίδια χρονιά, στο Περού, στρατιώτες πυροβολούσαν εναντίον αγροτών που διαμαρτύρονταν για νόμο που χάριζε στις αγροτοβιομηχανίες ατιμωρησία έναντι των εργατών. Στο Ουζμπεκιστάν, αγρότες εξεγέρθηκαν ενάντια στο σύστημα «clusters» που παρέδιδε γη σε εταιρικά συμπλέγματα φίλα προσκείμενα στην εξουσία. Τα τελευταία πέντε χρόνια, μαζικές αγροτικές κινητοποιήσεις ξέσπασαν στην Αργεντινή, στη Βραζιλία, στην Κολομβία, στον Ισημερινό, στη Γκάνα, στην Κένυα, στην Ινδονησία, στο Νεπάλ, στο Ιράν, στο Πακιστάν, στις Φιλιππίνες, στην Ουγκάντα… και η λίστα συνεχίζεται.
Πίσω από τις διαδηλώσεις κρύβεται ένας ωκεανός αόρατης αγανάκτησης. Στα ταξίδια μου σε χωριά της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής και της Ασίας, συνάντησα παντού την οργή ανθρώπων που βλέπουν τη γη τους να απειλείται και τις κυβερνητικές πολιτικές να παραδίδουν τα εισοδήματά τους σε αγροτοβιομηχανίες και μεγαλομεταποιητές. «Δεν έχει νόημα να μας δίνετε ψίχουλα ανακούφισης», μου είπε ένας αγροτικός συνδικαλιστής στην Ινδία, «όταν οι ίδιες σας οι πολιτικές μας κρατούν δεμένους χειροπόδαρα. Πρώτα λυτρώστε τον αγρότη, κι ύστερα μιλήστε για φτώχεια.»
Αλλοτε, η κρίση φτάνει στα δελτία για άλλους λόγους. Η Αραβική Άνοιξη τροφοδοτήθηκε από αγροτικές εξεγέρσεις στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, έστω κι αν οι αγρότες γρήγορα περιθωριοποιήθηκαν μετά. Και μεγάλο μέρος από όσα περιγράφονται ως «τρομοκρατία» ή «εξτρεμισμός» έχουν ρίζες στην κατάρρευση της υπαίθρου.
Οι τζιχαντιστικές ομάδες στα νότια της Σαχάρας στρατολογούν αγρότες και κτηνοτρόφους ξεριζωμένους από την ερημοποίηση, την κλιματική αλλαγή, το κλείσιμο παραδοσιακών δρόμων νομαδισμού. Όπως σημείωσε ειδικός, «οι τζιχαντιστές συνειδητοποίησαν πως ορισμένες κοινότητες αφέθηκαν μόνες να διαχειριστούν τις καταστροφικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής στις παραδοσιακές τους ζωές»· και αυτό «δημιούργησε εύφορο έδαφος για στρατολόγηση».
Η μαζική μετανάστευση είναι ακόμη ένα σύμπτωμα αυτής της κρίσης. Οι περισσότεροι αγροτικοί πρόσφυγες κατευθύνονται προς τη κοντινότερη μητρόπολη, αλλά δεκάδες εκατομμύρια διασχίζουν σύνορα. Οι καραβάνες μεταναστών που αφήνουν τη Γουατεμάλα, το Ελ Σαλβαδόρ, την Ονδούρα με προορισμό το Μεξικό και τις ΗΠΑ αποτελούνται κυρίως από τέτοιους πρόσφυγες. Άλλες διαδρομές ξεκινούν από τη Μπουρκίνα Φάσο, το Μάλι, τον Νίγηρα και το Τσαντ, περνούν από τη Βόρεια Αφρική και φτάνουν στην Ευρώπη· ή οδηγούν από την Ανατολική Αφρική στη Δυτική Ασία.
Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο ΕΔΩ
***
3. Γιοχάνες Κέπλερ, ο επαναστάστης στην κατανόηση του Σύμπαντος
Έτσι τον φαντάζομαι:
Έναν ισχνό, μεσήλικα μαθηματικό με νου που πετάει ψηλά, με καρδιά βυθισμένη στη θλίψη και δέρμα ταλαιπωρημένο· να τον ταρακουνά ο παγωμένος αέρας στο πίσω μέρος μιας άμαξας, μέσα στο κοκαλιαστικό κρύο ενός γερμανικού Ιανουαρίου. Από τα νιάτα του έγραφε στα οικογενειακά βιβλία και στα άλμπουμ των φίλων το προσωπικό του μότο, δανεισμένο από τον αρχαίο ποιητή Περσέα: «Ω, μέριμνες του ανθρώπου, πόσο μάταια είναι όλα».
Είχε αντέξει τραγωδίες που θα τσάκιζαν τους περισσότερους. Τώρα έτρεχε μες στο παγωμένο, λευκό τοπίο, ελπίζοντας με απόγνωση να αποτρέψει μιαν ακόμη: τέσσερις μέρες μετά τα Χριστούγεννα και δύο μέρες μετά τα σαράντα τέταρτά του γενέθλια, έλαβε γράμμα από την αδελφή του· η μητέρα τους, χήρα και αγράμματη, βρισκόταν σε δίκη για μαγεία — και εκείνος θεωρούσε τον εαυτό του υπεύθυνο.
Είχε ήδη γράψει το πρώτο έργο επιστημονικής φαντασίας στον κόσμο· μια αλληγορία με την οποία υπερασπιζόταν το αμφιλεγόμενο κοπερνίκειο μοντέλο του σύμπαντος, μιλούσε για τις επιδράσεις της βαρύτητας δεκαετίες πριν ο Νεύτωνας τις μετατρέψει σε νόμο, οραματιζόταν τη συνθετική ομιλία αιώνες πριν τους υπολογιστές, και προφήτευε τα διαστημικά ταξίδια τριακόσια χρόνια πριν την προσελήνωση.
Η ιστορία του, γραμμένη για να αντιτάξει την επιστήμη στη δεισιδαιμονία, μέσω συμβόλων και μεταφορών που προσκαλούσαν σε κριτική σκέψη, κατέληξε να γίνει το όπλο που έφερε την καταδικαστική κατηγορία εις βάρος της γηραιάς του μητέρας.
Η χρονιά ήταν 1617. Το όνομά του: Γιοχάνες Κέπλερ (27 Δεκεμβρίου 1571 – 15 Νοεμβρίου 1630) — ίσως ο πιο άτυχος άνθρωπος του κόσμου, ίσως ο μεγαλύτερος επιστήμονας που έζησε ποτέ.
Ζούσε σε έναν κόσμο όπου ο Θεός ήταν ισχυρότερος από τη φύση, όπου ο Διάβολος θεωρούνταν πιο πραγματικός και πανταχού παρών από τη βαρύτητα. Παντού γύρω του, οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο ήλιος περιστρέφεται γύρω από τη Γη κάθε εικοσιτέσσερις ώρες, κι ότι μια παντοδύναμη θεότητα τον κινεί σε τέλειο κύκλο. Ακόμη κι οι λίγοι που αποδέχονταν την ιδέα ότι η Γη στρέφεται γύρω από τον άξονά της και περιφέρεται γύρω από τον ήλιο, θεωρούσαν την τροχιά της απολύτως κυκλική.
Ο Κέπλερ θα ανέτρεπε και τις δύο αυτές δοξασίες, θα επινοούσε τη λέξη «τροχιά» και θα λαξεύε το μάρμαρο πάνω στο οποίο θα χτιζόταν η κλασική φυσική. Θα γινόταν ο πρώτος αστρονόμος που προέβλεψε εκλείψεις με επιστημονική μέθοδο, και ο πρώτος που συνέδεσε τα μαθηματικά της αστρονομίας με την υλική πραγματικότητα· ο πρώτος αστροφυσικός, αποδεικνύοντας ότι φυσικές δυνάμεις κινούν τα ουράνια σώματα σε υπολογίσιμες ελλείψεις.
Κι όμως, όλα αυτά τα επιτύγχανε ενώ παράλληλα έφτιαχνε ωροσκόπια, πίστευε στη «σπιτογενή» δημιουργία νέων ειδών μέσα από έλη ή από τον φλοιό των δέντρων, κι έβλεπε τη Γη σαν σώμα έμψυχο: που χωνεύει, που νοσεί, που αναπνέει σαν ζωντανός οργανισμός. Τρεις αιώνες αργότερα, η Ρέιτσελ Κάρσον θα ξαναδώσει επιστημονική υπόσταση σ’ αυτήν την ιδέα, απαλλαγμένη από μυστικισμό, κάνοντάς μας να μιλήσουμε για πρώτη φορά σε καθημερινή γλώσσα για την «οικολογία».
Η ζωή του Κέπλερ θυμίζει πώς η επιστήμη κάνει στην πραγματικότητα ό,τι το περίφημο νοητικό πείραμα του Πλούταρχου, το «Πλοίο του Θησέα», κάνει για την ταυτότητα. Ο Θησέας, ιδρυτής-βασιλιάς της Αθήνας, γύρισε θριαμβευτής με το πλοίο του από την Κρήτη, έχοντας σκοτώσει τον Μινώταυρο. Για χίλια χρόνια, το πλοίο του φυλασσόταν στον αθηναϊκό λιμένα σαν ζωντανό τρόπαιο· κάθε χρόνο έπλεε ως την Κρήτη για να ξαναζωντανέψει το ταξίδι. Μα καθώς οι αιώνες φθείρουν, τα κομμάτια του αντικαθίσταντο ένα προς ένα: καινούριες σανίδες, κουπιά, πανιά — ώσπου δεν έμεινε τίποτα από τα αρχικά. Ήταν ακόμη το ίδιο πλοίο; ρωτά ο Πλούταρχος.
Δεν υπάρχει στατικό, άφθαρτο «εγώ». Στη διάρκεια της ζωής μας, οι συνήθειες, οι ιδέες, οι πεποιθήσεις μας αλλάζουν πέρα από αναγνώριση. Το περιβάλλον, οι κοινωνίες, ακόμη και τα κύτταρά μας ανανεώνονται. Κι όμως, εξακολουθούμε να αισθανόμαστε ότι παραμένουμε οι ίδιοι.
Έτσι και η επιστήμη: ανακάλυψη με την ανακάλυψη, ξαναφτιάχνει το μωσαϊκό της πραγματικότητας. Μα το μωσαϊκό μένει πάντα αποσπασματικό, ατελές, όσο κι αν είναι πανέμορφο· πάντα σε διαδικασία μεταμόρφωσης. Τρεις αιώνες μετά τον Κέπλερ, ο λόρδος Κέλβιν θα σταθεί στο βήμα της Βρετανικής Ένωσης Επιστήμης το 1900 και θα δηλώσει: «Δεν υπάρχει πια τίποτα νέο να ανακαλυφθεί στη φυσική. Το μόνο που μένει είναι μετρήσεις όλο και πιο ακριβείς». Την ίδια στιγμή, στη Ζυρίχη, ο νεαρός Άλμπερτ Αϊνστάιν εκκολάπτει τις ιδέες που θα γεννήσουν την επαναστατική θεωρία του χωροχρόνου, αλλάζοντας ριζικά την ίδια μας την κατανόηση της πραγματικότητας.
Ακόμη και οι πιο διορατικοί δεν μπορούν να ξεφύγουν από τον ορίζοντα των δυνατοτήτων της εποχής τους. Κι όμως, αυτός ο ορίζοντας μετακινείται με κάθε μικρή επανάσταση, καθώς ο ανθρώπινος νους κοιτάζει πρώτα προς τη φύση κι έπειτα επιστρέφει μέσα του για να αμφισβητήσει τα ίδια του τα αξιώματα. Κοσκινίζουμε τον κόσμο μέσα από το πλέγμα αυτών των βεβαιοτήτων, που τεντώνονται από τη φύση και τον πολιτισμό· μα κάθε τόσο — είτε τυχαία είτε συνειδητά — το πλέγμα χαλαρώνει κι ένας σπόρος επανάστασης περνά μέσα από τη χαραμάδα.
Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο ΕΔΩ
***
4. Ο σεβασμός ως φιλοσοφική έννοια
Ο σεβασμός έχει τεράστια σημασία στην καθημερινή μας ζωή. Από παιδιά μαθαίνουμε —τουλάχιστον έτσι ελπίζουμε— να σεβόμαστε τους γονείς και τους δασκάλους μας, τους κανόνες του σχολείου και τους νόμους της κυκλοφορίας, τις οικογενειακές και πολιτιστικές παραδόσεις, τα συναισθήματα και τα δικαιώματα των άλλων, τη σημαία και τους ηγέτες της χώρας, την αλήθεια και τις διαφορετικές γνώμες των ανθρώπων.
Μαθαίνουμε να αποδίδουμε αξία στον σεβασμό αυτών των πραγμάτων· και μεγαλώνοντας, κουνάμε το κεφάλι ή σφίγγουμε τις γροθιές μας μπροστά σε όσους μοιάζουν να μην τον έμαθαν ποτέ. Θαυμάζουμε βαθιά ανθρώπους που θεωρούμε υποδειγματικούς και χάνουμε τον σεβασμό μας για εκείνους που αποδεικνύονται πήλινοι ως τα πόδια. Και ίσως κάποια στιγμή πιστέψουμε ότι, σε έναν θεμελιώδη βαθμό, όλοι οι άνθρωποι αξίζουν σεβασμό.
Μαθαίνουμε επίσης ότι δουλειές ή σχέσεις γίνονται αβάσταχτες όταν δεν μας περιβάλλει σεβασμός. Σε ορισμένα κοινωνικά περιβάλλοντα, ο νόμος του δρόμου επιβάλλει το τίμημα της ασέβειας: «Με προσβάλλεις, πεθαίνεις».
Στις μέρες μας, όλο και πιο συχνά η δημόσια ζωή κατακλύζεται από εκκλήσεις για σεβασμό: οι οικολόγοι μάς προτρέπουν να σεβαστούμε τη φύση· οι πολέμιοι της άμβλωσης ή της θανατικής ποινής μιλούν για τον σεβασμό της ανθρώπινης ζωής· οι εθνοτικές και φυλετικές μειονότητες, όσοι υφίστανται διακρίσεις λόγω φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού, ηλικίας, θρησκείας ή κοινωνικής θέσης διεκδικούν σεβασμό τόσο ως ίσοι πολίτες όσο και ως φορείς μιας ιδιαίτερης πολιτισμικής ταυτότητας. Και είναι γενικά αποδεκτό ότι οι δημόσιες συζητήσεις γι’ αυτά τα αιτήματα πρέπει να διεξάγονται με όρους αμοιβαίου σεβασμού.
Μαθαίνουμε ακόμη κάτι πιο εσωτερικό: ότι η ποιότητα της ζωής μας εξαρτάται από το αν σεβόμαστε τον ίδιο μας τον εαυτό. Η αξία της αυτοεκτίμησης μπορεί να μοιάζει δεδομένη· τη νιώθουμε όμως πραγματικά όταν απειλείται, όταν τη χάνουμε και πρέπει να την ξανακερδίσουμε, ή όταν χρειάζεται να την υπερασπιστούμε μέσα σε εχθρικά περιβάλλοντα.
Για κάποιους ανθρώπους, το να καταφέρουν να σεβαστούν τον εαυτό τους είναι το πιο σημαντικό κατόρθωμα: όταν στέκονται στα πόδια τους, όταν ξεπερνούν μια ολέθρια εξάρτηση, όταν υπερασπίζονται κάτι που έχει αξία. Για άλλους, τραγικά, η απώλεια της αυτοεκτίμησης κάνει τη ζωή να μοιάζει αβάσταχτη.
Η καθημερινή σοφία μας διδάσκει ότι ο σεβασμός και ο αυτοσεβασμός είναι αλληλένδετοι: δύσκολα μπορείς να σεβαστείς άλλους αν δεν σέβεσαι τον εαυτό σου, και δύσκολα κρατάς σεβασμό για τον εαυτό σου όταν οι άλλοι σε αντιμετωπίζουν με περιφρόνηση. Στη σύγχρονη πολιτική σκέψη έχει γίνει επίσης κοινός τόπος ότι οι άδικοι θεσμοί μπορούν να καταστρέψουν τον αυτοσεβασμό, ενώ ένας βαθύς και ανθεκτικός αυτοσεβασμός μπορεί να γίνει όπλο ισχυρό στον αγώνα ενάντια στην αδικία.
Αυτή η πανταχού παρουσία του σεβασμού και του αυτοσεβασμού στην καθημερινότητα εξηγεί γιατί οι φιλόσοφοι, ιδιαίτερα στον χώρο της ηθικής και της πολιτικής φιλοσοφίας, έχουν δείξει τόσο έντονο ενδιαφέρον για τις έννοιες αυτές. Τις συναντούμε σε πλήθος θεωρητικών συζητήσεων: για τη δικαιοσύνη και την ισότητα, για την αδικία και την καταπίεση, για την αυτονομία και την πράξη, για τα δικαιώματα και τα καθήκοντα, για τα κίνητρα και την ηθική ανάπτυξη, για την πολιτισμική ποικιλομορφία και την ανεκτικότητα, για την τιμωρία και τη βία.
Αν και πολλές διαφορετικές πραγματικότητες θεωρούνται άξιες σεβασμού, η φιλοσοφία του καιρού μας εστιάζει κυρίως στον σεβασμό προς τα πρόσωπα· στην ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να αντιμετωπίζονται με σεβασμό απλώς και μόνο επειδή είναι άνθρωποι.
Αυτή η εστίαση οφείλει πολλά στον Γερμανό φιλόσοφο του 18ου αιώνα, τον Ιμμάνουελ Καντ, ο οποίος υποστήριξε ότι μόνο τα πρόσωπα και ο ηθικός νόμος που θεσπίζουν αυτόνομα είναι τα αυθεντικά αντικείμενα του πιο ουσιώδους ηθικού σεβασμού. Πριν από αυτόν, η τιμή, η εκτίμηση ή η προνοητικότητα είχαν σημαντική θέση στη σκέψη· αλλά ο Καντ υπήρξε ο πρώτος που έθεσε τον σεβασμό για τα πρόσωπα —συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού— στο κέντρο της ηθικής θεωρίας.
Η εμμονή του ότι οι άνθρωποι είναι σκοποί και όχι μέσα, φορείς μιας απόλυτης αξιοπρέπειας που πρέπει πάντα να αναγνωρίζεται, έγινε θεμέλιο του σύγχρονου ουμανισμού και του πολιτικού φιλελευθερισμού.
Τα τελευταία χρόνια, πολλοί υποστηρίζουν ότι ο ηθικός σεβασμός δεν πρέπει να περιορίζεται στα ανθρώπινα πρόσωπα, αλλά να επεκτείνεται και σε άλλες μορφές ζωής, ακόμα και στο φυσικό περιβάλλον.
Κι όμως, παρά την καθολική αναγνώριση της σημασίας του σεβασμού και του αυτοσεβασμού, δεν υπάρχει οριστική συμφωνία ούτε στην καθημερινή σκέψη ούτε στη φιλοσοφική συζήτηση: τι ακριβώς σημαίνει σεβασμός, ποια είναι τα κατάλληλα αντικείμενά του, τι εμπεριέχει η πράξη του να σέβεσαι, ποιο είναι το εύρος των ηθικών απαιτήσεων που σχετίζονται με αυτόν.
Διαβάστε περισσότερα ΕΔΩ
*****
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ
Ο Φρόιντ και οι Έλληνες: Οι κλασικές ρίζες της δυτικής ψυχολογίας
Η δίκη του Σωκράτη: Όταν η σκέψη έγινε έγκλημα
Γιώργος Σεφέρης: Λίγες είναι οι νύχτες με φεγγάρι που μ' αρέσουν
ΗΠΑ- Κίνα: Η σταθερή αλληλεξάρτηση μικροτσίπ- σπάνιων γαιών
Βιρτζίνια Γουλφ: Η Ελλάδα είναι η πιο όμορφη χώρα που έχει απομείνει
Πού θα οδηγήσει η παρακμή της φιλολογίας;
Γιάννης Ρίτσος: Με τρομάζει η ομορφιά σου
Πώς οι Δημοκρατίες πέφτουν εκ των έσω
Πόσο εύκολη είναι η αναγνώριση Παλαιστινιακού Κράτους;
Πώς αλλάζει σελίδα η Ιστορία;
δεν βρέθηκαν σχόλια επισκεπτών...