Τα τελευταία σκιρτήματα του καλοκαιριού και η απότομη πτώση της θεσμοκρασίας, μας επαναφέρουν στις... εργοστασιακές μας ρυθμίσεις, με την κανονικότητα να είναι, πια, η συνηθισμένη μας καθημερινότητα (ή και το αντίστροφο...).
Βάλσαμο και παρηγοριά, ανάμεσα σε άλλα, είναι το διάβασμα, η αναζήτηση ενδιαφέροντος σε πρωτότυπα θέματα και πρωτότυπες οπτικές γωνίες.
Αυτή την ανάγκη προσπαθούμε να ιάσουμε με τις σαββατιάτικες προτάσεις ανάγνωσης που αναρτούμε.
Περιμένουμε, όμως, και τα δικά σας σχόλια για τη θεματολογία που προτιμάτε να διαβάζετε στις "Προτάσεις" μας, ώστε να έλθουμε κοντύτερα στα δικά σας ενδιαφέροντα.
Πάμε, λοιπόν, για τα τέσσερα θέματα του σημερινού μας πλάνου.
Καλή σας Ανάγνωση και Καλό Σαββατοκύριακο!
*****
Για να μη χάσετε καμία ανάρτηση της Εποπτείας, γραφτείτε στο εβδομαδιαίο newsletter μας, πατώντας ΕΔΩ
Για ΟΛΑ τα videos της Εποπτείας, γραφτείτε στο κανάλι μας στο youtube, πατώντας ΕΔΩ
*****
1. Η χαμένη τέχνη της ιστορικής σκέψης (Ο Άνθρωπος με την Ομπρέλα)
Για να κατανοήσουμε τον κόσμο του σήμερα, πρέπει να τον δούμε όπως τον έβλεπαν οι δρώντες του παρελθόντος: μέσα από ένα θαμπό παρμπρίζ, όχι από τον καθρέφτη οπισθοπορείας, αντικρίζοντας ένα μέλλον ριζικής αβεβαιότητας.
Σε μια ηλιόλουστη μέρα του Νοεμβρίου του 1963, στο Ντάλας, καθώς η αυτοκινητοπομπή του προέδρου Τζον Φ. Κένεντι έστριβε στη λεωφόρο Έλμ, μια φιγούρα ξεχώρισε παράξενα μέσα στο χαρούμενο πλήθος: ένας άνδρας που κρατούσε ανοιχτή μια μαύρη ομπρέλα στον καταγάλανο ουρανό. Δευτερόλεπτα αργότερα, έπεσαν πυροβολισμοί και ο κόσμος άλλαξε για πάντα.
Στην ταραχώδη συνέχεια, καθώς ένα έθνος πάλευε να συνειδητοποιήσει μια ακατανόητη πράξη βίας, η εικόνα του «ανθρώπου με την ομπρέλα» μετατράπηκε σε φετίχ, όπως έγραψε αργότερα ο συγγραφέας Τζον Άπνταϊκ, κρεμασμένο στον λαιμό της Ιστορίας.
Ο άνδρας ήταν μια ανωμαλία, μια λεπτομέρεια που δεν ταίριαζε.
Σε έναν κόσμο απελπισμένο για αιτιώδεις συνδέσεις, η παρουσία του έμοιαζε οτιδήποτε άλλο παρά αθώα.
Ήταν άραγε η ομπρέλα κρυφό μέσο σημάτων;
Ένα καμουφλαρισμένο όπλο που εκτόξευσε το πρώτο, μυστηριώδες τραύμα στον λαιμό;
Για χρόνια, ερευνητές και θεωρητικοί συνωμοσίας τον θεώρησαν κλειδί σε ένα σκοτεινό παρασκήνιο, κομμάτι ενός ευρύτερου, μοχθηρού σχεδίου.
Η αλήθεια, όταν τελικά αποκαλύφθηκε, άγγιζε σχεδόν το παράλογο στην πεζότητά της.
Καταθέτοντας σε επιτροπή της Βουλής το 1978, ένας εργάτης αποθήκης στο Ντάλας, ο Λούι Στίβεν Γουίτ, παραδέχθηκε ότι ήταν εκείνος. Το κίνητρό του δεν ήταν η δολοφονία, αλλά η χλεύη.
Η ομπρέλα αποτελούσε συμβολική διαμαρτυρία κατά της οικογένειας Κένεντι, παραπέμποντας στις κατευναστικές πολιτικές του Βρετανού πρωθυπουργού Νέβιλ Τσάμπερλεν — του οποίου το κατεξοχήν αξεσουάρ ήταν μια ομπρέλα, και στη σχέση του με τον Τζόζεφ Π. Κένεντι, πατέρα του προέδρου και πρώην πρέσβη στο Λονδίνο. Ήταν, όπως σημείωσε ο ερευνητής Τζόζια Τόμσον, μια εξήγηση «αρκετά αλλόκοτη ώστε να είναι αληθινή».
Η ιστορία του Ανθρώπου με την ομπρέλα φανερώνει τη βαθιά ανθρώπινη ανάγκη μας να εξηγήσουμε ένα περίπλοκο σύμπαν με απλές, αεροστεγείς αφηγήσεις. Λαχταρούμε τη βεβαιότητα, ιδίως μπροστά σε τραγωδίες, και σπεύδουμε να υφάνουμε σκόρπια γεγονότα σε συνεκτικά, συχνά ζοφερά, σενάρια.
Βλέπουμε έναν άνθρωπο με ομπρέλα σε μια ηλιόλουστη μέρα και υποθέτουμε συνωμοσία· γιατί η εναλλακτική, ότι δηλαδή ο κόσμος είναι μια σκηνή γεμάτη τυχαίες, ιδιοσυγκρασιακές και συχνά ανούσιες πράξεις, μας τρομάζει πολύ περισσότερο.
Αυτή η παρόρμηση δεν περιορίζεται σε στιγμές εθνικού τραύματος. Είναι το προεπιλεγμένο μοτίβο με το οποίο περιδιαβαίνουμε τον κόσμο. Η σύγχρονη κουλτούρα μας ευνοεί άλλους τρόπους γνώσης που φαίνονται πιο ασφαλείς: τα οικονομικά μοντέλα της απλότητας, τις προβλέψεις της πολιτικής επιστήμης, τη «δεδομενοκεντρική» βεβαιότητα των αλγορίθμων. Είμαστε μαθημένοι να αναζητούμε απλές αιτίες, γενικεύσιμους κανόνες, σαφή και προβλέψιμα αποτελέσματα.
Κι όμως, στον χώρο της πολιτικής, της στρατηγικής και της κοινωνικής λήψης αποφάσεων, αυτή η δίψα για βεβαιότητα μετατρέπεται σε επικίνδυνη αδυναμία.
Η λήψη καθοριστικών αποφάσεων για ένα μέλλον που δεν μπορεί να γνωσθεί είναι εξαιρετικά δύσκολο έργο. Ο κόσμος δεν είναι εργαστήριο· είναι δίνη αμφισημιών, συμπτώσεων και ανταγωνιστικών οπτικών, όπου τα κίνητρα είναι θολά, τα τεκμήρια αντιφατικά και η σημασία των γεγονότων αλλάζει με το πέρασμα του χρόνου.
Κανένα οικονομικό μοντέλο, καμία ανάλυση παλινδρόμησης δεν μπορεί να εξηγήσει τον Άνθρωπο με την Ομπρέλα, ούτε να μας δώσει την καθαρότητα που απαιτούν οι σύνθετες προκλήσεις του καιρού μας.
Αυτό που έχουμε χάσει, και που επειγόντως πρέπει να ανακτήσουμε, είναι ένας διαφορετικός τρόπος σκέψης, μια ιστορική ευαισθησία. Δεν πρόκειται για απομνημόνευση ημερομηνιών και γεγονότων. Είναι, όπως το περιέγραψε ο ιστορικός Γκόρντον Σ. Γουντ, μια «διαφορετική συνείδηση», ένας τρόπος κατανόησης που επηρεάζει ριζικά το πώς βλέπουμε τον κόσμο.
Είναι ένα πνεύμα που νιώθει άνετα με την αβεβαιότητα, που είναι ευαίσθητο στο πλαίσιο και συνειδητό στις ισχυρές, συχνά απρόβλεπτες ροές του παρελθόντος. Η καλλιέργεια αυτής της ευαισθησίας σημαίνει να αποκτά κανείς τις διανοητικές αρετές της ταπεινότητας, της περιέργειας και της ενσυναίσθησης — το αντίδοτο στην ύβρη της μονοδιάστατης σκέψης.
Η τολμηρή πράξη του ιστορικού
Το στερεότυπο του ιστορικού είναι εκείνο ενός συλλέκτη σκονισμένων γεγονότων, βυθισμένου στα αρχεία, που τα υφαίνει κατόπιν σε μια αφήγηση. Μα αυτή η εικόνα παραβλέπει την τολμηρή διανοητική πράξη στον πυρήνα της ιστορικής επιστήμης.
Σχεδόν όλα όσα έχουν συμβεί και όλοι όσοι έζησαν λησμονιούνται. Το παρελθόν που θυμόμαστε και καταγράφουμε δεν είναι παρά ένα απειροελάχιστο κλάσμα ενός άπειρου ρεύματος γεγονότων. Η πρώτη και βαθύτερη επιλογή του ιστορικού είναι τι θα διασώσει από αυτή τη λήθη. Κατόπιν, κατέχει την εξαιρετική δύναμη να ονοματίσει και να κατηγοριοποιήσει εκείνο το παρελθόν.
Εποχές όπως «Αναγέννηση», «Ύστερη Αρχαιότητα» ή «Βιομηχανική Επανάσταση» δεν είναι φυσικές πραγματικότητες που ανακαλύφθηκαν στη φύση. Είναι πνευματικά κατασκευάσματα, ετικέτες που προτείνουν οι ιστορικοί για να βάλουν τάξη στο χάος του κόσμου — και μένουν μόνο εάν ο ευρύτερος κόσμος τις αποδεχθεί.
Πρόκειται για μια φιλόδοξη, σχεδόν τολμηρή απόπειρα να επιβληθεί μια κοινή τάξη στο άπειρο και συγκεχυμένο σύμπαν των γεγονότων και των αιτίων. Προσφέρει ένα επιχείρημα περί αιτιότητας και δράσης — για το ποιος και τι μετράει, για το πώς λειτουργεί ο κόσμος και γιατί. Προέρχεται άραγε η αλλαγή από μεγάλους ηγέτες, από συλλογικούς θεσμούς ή από απρόσωπες, κολοσσιαίες δομές; Η αφήγηση του ιστορικού δεν είναι ποτέ απλώς ιστορία· είναι θεωρία της αλλαγής.
Αυτή η διαδικασία διαφέρει ριζικά από πολλές άλλες επιστήμες. Εκεί όπου οι κοινωνικές επιστήμες επιδιώκουν να δημιουργήσουν γενικεύσιμες, προβλέψιμες και απλές θεωρίες (την απλούστερη εξήγηση για τον μεγαλύτερο αριθμό πραγμάτων) η ιστορία απολαμβάνει την πολυπλοκότητα. Μια ιστορική ευαισθησία αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό τις μεγάλες ιδέες και τις μοναδικές «μηχανές» της Ιστορίας.
Αναγνωρίζει ότι διαφορετικά πράγματα συμβαίνουν για διαφορετικούς λόγους, ότι οι άμεσες αιτιακές σχέσεις είναι συχνά φευγαλέες, και ότι ο κόσμος βρίθει απρόβλεπτων συνεπειών. Δεν διεκδικεί να προβλέψει το μέλλον· επιδιώκει να εμβαθύνει την κατανόησή μας για το πώς το παρελθόν εκτυλίχθηκε στο παρόν μας, υπενθυμίζοντάς μας, όπως είπε ο Βρετανός ιστορικός σερ Λιούελιν Γούντγουορντ, ότι «η άγνοιά μας είναι πολύ βαθιά».
Διαβάστε όλο το κείμενο ΕΔΩ
***
2. Η νέα γεωπολιτική της πράσινης μετάβασης
Ο μόνος δρόμος για να αντιμετωπίσουμε την κλιματική κρίση περνά μέσα από συνεργατικές βιομηχανικές στρατηγικές που θα συντονίσουν τις επενδύσεις σε καθαρή ενέργεια και την ανάπτυξη των αναγκαίων υποδομών.
Ακόμη κι ενώ ο πρόεδρος Τραμπ γκρεμίζει ό,τι απέμεινε από την αμερικανική κλιματική πολιτική, η παγκόσμια μετάβαση στην καθαρή ενέργεια σημειώνει αξιοσημείωτη πρόοδο: οι επενδύσεις στις ανανεώσιμες πηγές είναι πια διπλάσιες από τις αντίστοιχες στα ορυκτά καύσιμα. Χώρες όπως η Τουρκία και το Πακιστάν εγκαθιστούν φωτοβολταϊκά με απίστευτους ρυθμούς.
Ενώ τα κράτη του Κόλπου, που η ευημερία τους συνδέθηκε ιστορικά με το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, διαφοροποιούν σήμερα τις οικονομικές τους βάσεις και τα χαρτοφυλάκια περιουσιακών στοιχείων. Στην Κίνα, η ζήτηση για πετρέλαιο πιθανότατα κορυφώθηκε το 2021 και έκτοτε βρίσκεται σε πτώση.
Αυτές οι ελπιδοφόρες εξελίξεις δεν γεννήθηκαν αποκλειστικά από μέριμνα για την υγεία του πλανήτη, ούτε υπήρξαν προϊόν μόνο των επιστημονικών προειδοποιήσεων ή των διεθνών συμφωνιών για το κλίμα. Η άνοδος της καθαρής ενέργειας συνεχίζεται για έναν βαθύτερο λόγο: η καθαρή τεχνολογία μειώνει το κόστος, δημιουργεί οικονομικές ευκαιρίες και προσφέρει γεωπολιτική ελευθερία.
Όμως, για να αξιοποιηθούν στο έπακρο αυτές οι δυνάμεις, χρειαζόμαστε νέες προσεγγίσεις στην παγκόσμια κλιματική πολιτική.
Η εποχή της κλιματικής γεωπολιτικής
Η ενέργεια υπήρξε πάντοτε στο επίκεντρο της κρατικής ισχύος. Στην αρχαιότητα, οι ανθρώπινες κοινωνίες αντλούσαν ενέργεια από τον ήλιο, κυρίως μέσω της βιομάζας. Τα πρώτα κράτη συγκέντρωναν αυτή την ενέργεια με τη μορφή σιτηρών, θεμελιώνοντας την οικονομική, πολιτική και στρατιωτική τους δύναμη.
Ανάμεσα στον ύστερο 18ο και στα μέσα του 19ου αιώνα, η Βιομηχανική Επανάσταση χάρισε γεωπολιτική ισχύ στη Βρετανική Αυτοκρατορία, ταυτόχρονα όμως δημιούργησε εξάρτηση από την αλυσίδα εφοδιασμού άνθρακα, με τα γνωστά στραγγαλιστικά σημεία της. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ακολούθησαν με μια παγκόσμια «πετρελαϊκή επανάσταση», στηριγμένη σε τεχνολογικές καινοτομίες του πολέμου, οικοδομώντας μια νέα χρηματοπιστωτική και στρατιωτική ηγεμονία. Η ισχύς συγκεντρώθηκε σε δυτικές χώρες παραγωγούς πετρελαίου και φυσικού αερίου.
Όμως, η πετρελαϊκή κρίση του 1973 αποκάλυψε τους κινδύνους της εξάρτησης από ξένες πηγές καυσίμων και πυροδότησε τις πρώτες μεγάλες επενδύσεις σε αιολικά, ηλιακά, πυρηνικά και γεωθερμία.
Έκτοτε, η επιστήμη και η κοινωνική δράση αφύπνισαν τις κοινωνίες για την απειλή μιας περιβαλλοντικής καταστροφής που τροφοδοτούν τα ορυκτά καύσιμα, δημιουργώντας ένα ισχυρό παγκόσμιο πλέγμα λογιστικής άνθρακα, πολιτικών απανθρακοποίησης, διπλωματικών διαπραγματεύσεων και τεχνολογικών προόδων. Κι όμως, ήταν αφελές να πιστέψουμε πως αυτό και μόνο θα μπορούσε να μετασχηματίσει ένα παγκόσμιο ενεργειακό σύστημα που σφυρηλατήθηκε επί αιώνες από τον πόλεμο και τις αυτοκρατορίες.
Σήμερα, έχουμε εισέλθει σε μια νέα ιστορική εποχή, όπου η γεωπολιτική είναι εκείνη που καθοδηγεί την κλιματική δράση. Τα θερμοδυναμικά πλεονεκτήματα των ανανεώσιμων και των ηλεκτρικών τεχνολογιών αναδιαμορφώνουν τον παγκόσμιο χάρτη ισχύος με τρεις τρόπους: μέσα από τον διεθνή ανταγωνισμό για τις οικονομικές ευκαιρίες της μετάβασης. Μέσα από την ανάγκη για ενεργειακή ασφάλεια και γεωπολιτική αυτονομία σε έναν πιο επικίνδυνο κόσμο και μέσα από την προσπάθεια των οικονομιών να διαφοροποιηθούν ώστε να γίνουν πιο ανθεκτικές.
Οι πράσινες τεχνολογίες (φωτοβολταϊκά, ανεμογεννήτριες, ηλεκτρικά οχήματα) έχουν σημαντικά θερμοδυναμικά πλεονεκτήματα έναντι των ορυκτών καυσίμων, η εξόρυξη, διύλιση και μεταφορά των οποίων συνεπάγεται ακριβές απώλειες ενέργειας σε κάθε στάδιο διανομής και μετατροπής.
Ο ήλιος και ο άνεμος, αντίθετα, παράγουν ενέργεια με ελάχιστο κόστος λειτουργίας και είναι διαθέσιμοι σχεδόν παντού. Επιπλέον, η παραγωγή των σχετικών τεχνολογιών είναι κλιμακούμενη και επαναλήψιμη, πράγμα που σημαίνει ότι οι κατασκευαστές μπορούν να βελτιώνονται συνεχώς.
Οι καθαρές τεχνολογίες δεν είναι μόνο πιο φιλικές προς το περιβάλλον· γίνονται πλέον και οικονομικότερες και πιο προσιτές μακροπρόθεσμα, δίνοντας σε περισσότερες χώρες τη δυνατότητα να επιτύχουν ενεργειακή ασφάλεια και γεωπολιτική αυτονομία. Αυτό είναι το κίνητρο πίσω από την υιοθέτηση της καθαρής ενέργειας σε όλο τον κόσμο, ακόμη και σε χώρες που δεν διαθέτουν φιλόδοξες κλιματικές ατζέντες.
Η παγκόσμια κλιματική πολιτική πρέπει να προσαρμοστεί σε αυτή την πραγματικότητα. Το υπάρχον πλαίσιο νομικών και επιστημονικών επιταγών, επικεντρωμένο σε ακριβείς στόχους μείωσης εκπομπών, δεν επαρκεί για να συντηρήσει ουσιαστική πρόοδο, διότι παραβλέπει τις πραγματικές δυνάμεις που κινούν σήμερα την κλιματική δράση. Η διαρκής αλλαγή είναι πιθανότερο να προκύψει από στρατηγικές που αντιμετωπίζουν άμεσα τον διεθνή ανταγωνισμό και επιχειρούν να τον διοχετεύσουν σε παραγωγικές κατευθύνσεις.
Η μετάβαση στην καθαρή ενέργεια άναψε τη σπίθα ενός διεθνούς ανταγωνισμού για την κατάκτηση οικονομικών και γεωπολιτικών ευκαιριών. Η Κίνα ήταν η πρώτη που το αντιλήφθηκε και, ήδη από τη δεκαετία του 1990, στήριξε τα γεωστρατηγικά της σχέδια στις νέες ενεργειακές τεχνολογίες. Σήμερα ο ανταγωνισμός θερμαίνεται: πολλές κυβερνήσεις επενδύουν σε πράσινες βιομηχανικές πολιτικές, προκειμένου να τοποθετήσουν τις επιχειρήσεις τους στην καρδιά των παγκόσμιων αλυσίδων αξίας.
Οι μεγάλοι κορεατικοί όμιλοι ακολούθησαν την Κίνα στον τομέα των φωτοβολταϊκών και των μπαταριών προς τα τέλη της δεκαετίας του 2000. Το Ηνωμένο Βασίλειο λάνσαρε μια βιομηχανική στρατηγική για την αιολική ενέργεια το 2013. Η Ευρωπαϊκή Συμμαχία για τις Μπαταρίες δημιουργήθηκε το 2017 για να επαναφέρει στην ήπειρο την αλυσίδα εφοδιασμού μπαταριών και να θωρακίσει τη βιομηχανική βάση της Ευρώπης.
Η Ινδονησία ανακοίνωσε τη δική της στρατηγική για τις μπαταρίες το 2020. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, καθυστερημένες, μπήκαν στην παγκόσμια κούρσα με τον «Νόμο για τη Μείωση του Πληθωρισμού» το 2022, μια κλιματικά φιλική νομοθεσία που τροφοδότησε τις επενδύσεις. Όλες αυτές οι πολιτικές επιτάχυναν την καινοτομία και την εφαρμογή που είναι αναγκαίες για τις τεχνολογίες του ενεργειακού μέλλοντος.
Ένας ακόμη γεωπολιτικός παράγοντας που τροφοδοτεί την κλιματική δράση είναι η αναζήτηση ενεργειακής ασφάλειας και αυτονομίας. Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, οι ευρωπαϊκές χώρες αντιλήφθηκαν τους κινδύνους που κρύβει η εξάρτηση από πιθανούς αντιπάλους για κρίσιμες προμήθειες ενέργειας. Ταυτόχρονα, η ένταση ανάμεσα στην Κίνα και τις ΗΠΑ μεταφέρθηκε γρήγορα στις ανησυχίες περί αλληλεξάρτησης.
Καθώς η Κίνα προσπαθούσε να μειώσει την εξάρτησή της από τα δυτικά ημιαγωγά, οι Ηνωμένες Πολιτείες ανησυχούσαν για τον κινεζικό έλεγχο στις αλυσίδες εφοδιασμού ηλιακών πάνελ, εξαρτημάτων μπαταριών και κρίσιμων ορυκτών. Η Κίνα περιορίζει πλέον την ελεύθερη ροή σπανίων γαιών και άλλων κρίσιμων μετάλλων, απειλώντας να παραλύσει παγκόσμιες γραμμές συναρμολόγησης αυτοκινήτων και αεροσκαφών.
Οι κίνδυνοι της εξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα αποκαλύφθηκαν με δραματικό τρόπο στο Πακιστάν το 2022. Καθώς οι Ευρωπαίοι επιχειρούσαν να απογαλακτιστούν από το ρωσικό φυσικό αέριο, υπερκάλυψαν τις προσφορές του Πακιστάν για συμβόλαια υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG).
Το εκτραπέν αέριο προκάλεσε ελλείψεις και άφησε το Πακιστάν σε δύσκολη θέση — γεγονός που το ώθησε να επενδύσει σε καθαρή ενέργεια. Σήμερα, η χώρα διαθέτει πλεόνασμα LNG, επειδή εγκατέστησε μαζικά κινεζικά φωτοβολταϊκά.
Αντίστοιχα, η Αιθιοπία απαγόρευσε πέρυσι την εισαγωγή οχημάτων με κινητήρες εσωτερικής καύσης. Η Κίνα στήριξε τη συμφωνία ιδρύοντας εκεί μονάδα συναρμολόγησης ηλεκτρικών οχημάτων. Ως αποτέλεσμα, η αιθιοπική οικονομία απανθρακοποιείται: οι εισαγωγές πετρελαίου και φυσικού αερίου παραμένουν στάσιμες από το 2019, ενώ η οικονομία έχει αυξηθεί κατά 70%.
Όταν χώρες όπως το Πακιστάν και η Αιθιοπία εγκαθιστούν ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, αποκομίζουν ένα διπλό όφελος: αποφεύγουν τα ακριβά ορυκτά καύσιμα και εξοικονομούν πολύτιμα ξένα συναλλάγματα.
Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο για την «πράσινη» γεωπολιτική ΕΔΩ
***
3. Οι κοινωνίες χρειάζονται ελπίδα
Οι νέοι σε όλο τον κόσμο βρίσκονται σε μια βαθιά κρίση απελπισίας. Οι ενήλικες οφείλουν να τους βοηθήσουν να πιστέψουν ότι το μέλλον μπορεί να είναι καλύτερο.
Οι νέοι άνθρωποι βιώνουν μια άνευ προηγουμένου κρίση δυστυχίας και ψυχικής υγείας. Πολλοί παρατηρητές αποδίδουν ευθύνες στην έκρηξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που ξεκίνησε το 2012-13, καθώς και στις μακροπρόθεσμες αρνητικές επιπτώσεις της πανδημίας COVID-19 στην κοινωνική ζωή των νέων· ασφαλώς, αυτοί οι παράγοντες επιδείνωσαν την πτώση της ψυχικής υγείας.
Όμως τα αίτια της τρέχουσας κρίσης είναι βαθύτερα. Σχετίζονται με το ολοένα και πιο αβέβαιο μέλλον που έχουν μπροστά τους οι νέοι, εξαιτίας της μεταβαλλόμενης φύσης της εργασίας και των σύνθετων δεξιοτήτων που απαιτούνται για την επιτυχία, με την ακραία πολιτική πόλωση και την παραπληροφόρηση, με τη διάβρωση των παγκόσμιων κανόνων ειρήνης και συνεργασίας, με τις αβεβαιότητες που γεννά η κλιματική αλλαγή και με την παρακμή των παραδοσιακών οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών (όπως τα εργατικά σωματεία και οι εκκλησιαστικές κοινότητες).
Εν τω μεταξύ, στις φτωχές και μεσαίου εισοδήματος χώρες, οι οικογένειες εξακολουθούν να διαδραματίζουν πολύ μεγαλύτερο ρόλο στην παροχή οικονομικής και κοινωνικής στήριξης, λειτουργώντας ως «μαξιλάρι» απέναντι σε αυτή την τέλεια καταιγίδα εξελίξεων.
Η κρίση της δυστυχίας εκφράζεται με πολλούς τρόπους. Ένας από αυτούς είναι η πρόσφατη εξαφάνιση της μακροχρόνιας «καμπύλης σχήματος U» στη σχέση ανάμεσα στην ηλικία και την ευτυχία. Μέχρι πρόσφατα, το χαμηλότερο σημείο της ευτυχίας εμφανιζόταν στα μέσα της ζωής, ενώ οι νέοι και οι ηλικιωμένοι δήλωναν υψηλότερα επίπεδα ευτυχίας και άλλων διαστάσεων ευ ζην.
Η σχέση αυτή ίσχυε στις περισσότερες χώρες του κόσμου, με εξαίρεση όσες ήταν εξαιρετικά φτωχές, είχαν υψηλά επίπεδα πολιτικής βίας ή και τα δύο. Από το 2020, όμως, η σχέση αυτή έχει μεταβληθεί σε γραμμική ανοδική τάση σε πολλές χώρες της Βόρειας Αμερικής και της Ευρώπης — καθώς και σε ορισμένες χώρες της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής, αλλά και στην Αυστραλία. Αυτό σημαίνει ότι η λιγότερο ευτυχισμένη ομάδα σε αυτές τις χώρες είναι πλέον οι νέοι (18-34 ετών), ενώ η πιο ευτυχισμένη είναι οι άνω των 55.
Μια πιο ακραία εκδήλωση είναι η αύξηση των αυτοκτονιών, η έξαρση του άγχους και της κατάθλιψης, καθώς και τα «επιδημικά» επίπεδα μοναξιάς ανάμεσα στους νέους, ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Στις ΗΠΑ, η κρίση των «θανάτων από απόγνωση» είχε ήδη καταγραφεί: οι οικονομολόγοι Αν Κέις και Άνγκους Ντίτον το 2015 ανέδειξαν το φαινόμενο των πρόωρων θανάτων λόγω αυτοκτονιών, υπερβολικής χρήσης ναρκωτικών και δηλητηριάσεων από αλκοόλ και άλλες ουσίες, αρχικά ως πρόβλημα της μέσης ηλικίας.
Σήμερα, τέτοιοι θάνατοι αυξάνονται στις νεότερες ηλικίες, ιδιαίτερα στους Αμερικανούς 18-25 ετών. Οι τάσεις δυστυχίας των νέων είναι ιδιαιτέρως έντονες στις ΗΠΑ, εν μέρει εξαιτίας του ελάχιστα ανεπτυγμένου κοινωνικού δικτύου ασφαλείας, του δυσθεώρητου κόστους ανώτατης εκπαίδευσης και υγειονομικής περίθαλψης, και των εξαιρετικά υψηλών επιπέδων ένοπλης βίας — ακόμη και μέσα στα σχολεία. Το αποτέλεσμα είναι ένα μεγάλο και διαρκώς αυξανόμενο χάσμα στη θνησιμότητα μεταξύ Αμερικανών με πανεπιστημιακή μόρφωση και χωρίς. Όσοι έχουν πτυχίο ζουν, κατά μέσο όρο, οκτώ χρόνια περισσότερα. Αυτές είναι προκλήσεις σχεδόν ανυπέρβλητες για τους νέους που καλούνται να τις διαχειριστούν.
Αυτή η κρίση έχει σημασία, όχι μόνο για το ανθρώπινο κόστος – όπως η μειωμένη μακροζωία και τα μεγάλα κενά στην ποιότητα ζωής – αλλά και γιατί όσοι πάσχουν από ψυχική ασθένεια έχουν πολύ μικρότερες πιθανότητες να ολοκληρώσουν ανώτερες σπουδές, είναι πιθανότερο να βρίσκονται σε κακή υγεία, να αντιμετωπίζουν την απώλεια στέγης και άλλες μορφές στέρησης.
Επίσης, είναι λιγότερο πιθανό να έχουν σταθερή εργασία ή μακροχρόνιες σχέσεις. Όμως το φαινόμενο έχει και βαθύτερες, ευρύτερες συνέπειες, καθώς αντανακλά την έλλειψη ελπίδας για το μέλλον σε ολόκληρη μια γενιά, σε πολλές χώρες. Υποδηλώνει μια συστημική αποτυχία μεγάλης κλίμακας, την οποία ακόμη δεν κατανοούμε πλήρως.
Η δική μου έρευνα – αλλά και άλλων συναδέλφων – δείχνει ότι η ελπίδα είναι καθοριστικός παράγοντας για την υγεία και τη μακροζωία, για την παραγωγικότητα, την εκπαιδευτική επίτευξη και τις σταθερές κοινωνικές σχέσεις, μεταξύ άλλων. Ο λόγος που η ελπίδα είναι τόσο σημαντική, περισσότερο ακόμη και από τα τρέχοντα επίπεδα ευημερίας, είναι ότι στο κέντρο της βρίσκεται η έννοια της ενεργούς δυνατότητας και των πιθανών δρόμων προς ένα καλύτερο μέλλον. Η ελπίδα δεν ταυτίζεται με την απλή αισιοδοξία· εμπεριέχει την αίσθηση δράσης και προοπτικής.
Οι ψυχίατροι, για παράδειγμα, αν και δεν παρέχουν συγκεκριμένες συνταγές για το πώς αποκαθίσταται η ελπίδα, αναγνωρίζουν ότι αυτή είναι το κρίσιμο πρώτο βήμα για την ανάρρωση από την ψυχική ασθένεια. Άνθρωποι με ελπίδα είναι πιθανότερο να πιστέψουν στο μέλλον τους, να επενδύσουν σε αυτό και να αποφύγουν επικίνδυνες συμπεριφορές που το υπονομεύουν. Αντιθέτως, όσοι βυθίζονται στην απόγνωση έχουν φτάσει σε ένα σημείο όπου κυριολεκτικά δεν τους νοιάζει αν θα ζήσουν ή θα πεθάνουν.
Πολλές μελέτες καταγράφουν άμεσους ή έμμεσους συνδέσμους ανάμεσα στην απόγνωση και άλλες ψυχικές διαταραχές, αλλά και με την παραπληροφόρηση και τη ριζοσπαστικοποίηση· αν και κάποιες έρευνες αμφισβητούν αυτή τη σχέση. Ωστόσο, ακόμη κι αν τα συμπτώματα είναι εντονότερα στις ΗΠΑ, πολλές άλλες χώρες – ειδικά της Ευρώπης – βιώνουν επίσης παρόμοιες τάσεις.
Αν και εργάζομαι εδώ και πολλά χρόνια πάνω στο ζήτημα της ευημερίας, ξεκίνησα την πορεία μου ως οικονομολόγος της ανάπτυξης. Γεννήθηκα στο Περού και από πολύ νωρίς εκτέθηκα στη σκληρή πραγματικότητα της φτώχειας, μέσα από την έρευνα που έκανε ο πατέρας μου – παιδίατρος στο Johns Hopkins της Βαλτιμόρης – για τον παιδικό υποσιτισμό. Εκείνος είχε διαπιστώσει ότι, με τη σωστή διάγνωση και θεραπεία, όπως η αντιμετώπιση της έλλειψης βασικών μετάλλων όπως ο χαλκός και ο ψευδάργυρος, βρέφη με σοβαρό υποσιτισμό μπορούσαν να αναρρώσουν και να ζήσουν υγιείς ζωές χωρίς γνωστικές ή άλλες μόνιμες βλάβες. Εκείνη την εποχή, όμως, ούτε η γνώση ούτε οι θεραπείες αυτές ήταν ευρέως διαθέσιμες.
Η πρώιμη αυτή εμπειρία με έκανε να δεσμευτώ να κατανοήσω βαθύτερα πώς η φτώχεια και η ανισότητα επηρεάζουν τις ζωές και την υγεία των ανθρώπων. Η οικονομία της ανάπτυξης φάνηκε τότε ως το καταλληλότερο εργαλείο για να το επιτύχω.
Ωστόσο, όσο περισσότερο μελετούσα το ζήτημα, τόσο περισσότερο με γοήτευε η ψυχολογική διάσταση: πώς και γιατί άνθρωποι που ζουν σε συνθήκες ακραίας στέρησης μπορούν να είναι τόσο αισιόδοξοι, γενναιόδωροι και εφευρετικοί – όπως συχνά συμβαίνει στο Περού. Η διδακτορική μου διατριβή επικεντρώθηκε στις στρατηγικές επιβίωσης των φτωχών μέσα στην υπερπληθωριστική κρίση και την τρομοκρατία της «Φωτεινής Μονοπάτιας» στο τέλος της δεκαετίας του 1980.
Αυτό που μου έκανε εντύπωση ήταν η ανθεκτικότητα του πληθυσμού αλλά και η απίστευτη δεξιοτεχνία του να επιβιώνει μέσα σε τόσο δύσκολες οικονομικές συνθήκες – για παράδειγμα, αλλάζοντας αμέσως τους τοπικούς μισθούς τους σε δολάρια ώστε να μην εξανεμιστούν από τον πληθωρισμό ή επιλέγοντας με μεγάλη προσοχή ποιες τροφές μπορούσαν να αγοράσουν που να είναι και προσιτές και υγιεινές για τα παιδιά τους.
Θυμάμαι ακόμη τη σκέψη ότι οι καταναλωτές στις Ηνωμένες Πολιτείες, που ποτέ δεν είχαν αντιμετωπίσει τέτοιες δοκιμασίες, δύσκολα θα μπορούσαν να τα καταφέρουν με την ίδια επινοητικότητα και αισιοδοξία. Και ακόμη και σήμερα, τριάντα χρόνια αργότερα, οι πιο πρόσφατες έρευνές μου ανάμεσα σε εφήβους χαμηλού εισοδήματος τόσο στο Περού όσο και στο Μιζούρι των ΗΠΑ αποτυπώνουν την ίδια έντονη αντίθεση: οι έφηβοι του Περού διατηρούν υψηλές ελπίδες και φιλοδοξίες για την εκπαίδευση και την πρόοδό τους, ενώ οι Αμερικανοί συνομήλικοί τους –ιδίως οι λευκοί από χαμηλά κοινωνικά στρώματα– εκδηλώνουν πολύ χαμηλά επίπεδα ελπίδας.
Διαβάστε όλο το κείμενο ΕΔΩ
***
4. Ορθολογισμός εναντίον Εμπειρισμού
Η διαμάχη μεταξύ ορθολογισμού και εμπειρισμού έχει, σε γενικές γραμμές, να κάνει με το ζήτημα του βαθμού στον οποίο εξαρτώμεθα από την εμπειρία στην προσπάθειά μας να αποκτήσουμε γνώση του εξωτερικού κόσμου. Είναι συνήθης η διάκριση της εμπειρίας σε δύο είδη: την αισθητηριακή εμπειρία, που αφορά τις πέντε αισθήσεις μας οι οποίες κατευθύνονται προς τον κόσμο, και την εσωτερική ή ανακλαστική εμπειρία, που περιλαμβάνει τη συνειδητή επίγνωση των νοητικών μας διεργασιών. Η διάκριση αυτή ορίζεται κυρίως σε σχέση με τα αντικείμενά της: η αισθητηριακή εμπειρία μας επιτρέπει να αποκτούμε γνώση εξωτερικών αντικειμένων, ενώ η επίγνωση των νοητικών μας πράξεων θεμελιώνει τη γνώση του εαυτού μας. Στη διαμάχη μεταξύ ορθολογισμού και εμπειρισμού, η διάκριση αυτή συχνά παραμελείται· οι ορθολογιστικές κριτικές του εμπειρισμού υποστηρίζουν συνήθως ότι ο τελευταίος αξιώνει πως όλες οι ιδέες μας πηγάζουν από την αισθητηριακή εμπειρία.
Οι περισσότεροι ορθολογιστές συμφωνούν ότι υπάρχουν ουσιώδεις τρόποι με τους οποίους οι έννοιες και οι γνώσεις μας αποκτώνται ανεξάρτητα από την εμπειρία των αισθήσεων. Ωστόσο, το να είναι κανείς ορθολογιστής δεν συνεπάγεται απαραίτητα την άρνηση κάθε μορφής εμπειρίας: στον πυρήνα του, το καρτεσιανό Cogito εξαρτάται από την ανακλαστική, διαισθητική επίγνωση της ύπαρξης της τρέχουσας σκέψης. Οι ορθολογιστές αναπτύσσουν γενικά τη θέση τους σε δύο βήματα: πρώτον, υποστηρίζουν ότι υπάρχουν περιπτώσεις όπου το περιεχόμενο των εννοιών ή της γνώσης μας υπερβαίνει την πληροφορία που μπορεί να παράσχει η εμπειρία· δεύτερον, κατασκευάζουν ερμηνείες για το πώς η λογική, με κάποιον τρόπο, προσφέρει αυτή την πρόσθετη γνώση για τον εξωτερικό κόσμο.
Οι εμπειριστές, αντίθετα, ακολουθούν συμπληρωματική πορεία. Πρώτον, αναπτύσσουν ερμηνείες για το πώς η εμπειρία και μόνον — είτε αισθητηριακή είτε ανακλαστική είτε συνδυασμός τους — μπορεί να παρέχει την πληροφορία που επικαλούνται οι ορθολογιστές, στον βαθμό που αυτή πράγματι υπάρχει. Δεύτερον, ενώ απορρίπτουν την άποψη ότι η λογική αποτελεί πρωταρχική πηγή εννοιών ή γνώσης, δείχνουν ότι η ανακλαστική κατανόηση μπορεί και συνήθως πράγματι συμπληρώνει τα ελλείποντα στοιχεία (χαρακτηριστικά, ο Λοκ θεωρούσε ότι η έννοια της «ουσίας» είναι σύνθετη, συνδυάζοντας στοιχεία τόσο από την αίσθηση όσο και από τον στοχασμό).
Ωστόσο, η διάκριση μεταξύ ορθολογισμού και εμπειρισμού δεν είναι άμοιρη δυσκολιών. Ένα βασικό πρόβλημα είναι ότι ελάχιστοι στοχαστές εντάσσονται καθαρά στο ένα ή στο άλλο στρατόπεδο. Έχει υποστηριχθεί, για παράδειγμα, ότι ο Ντεκάρτ, που θεωρείται κατεξοχήν ορθολογιστής στη μεταφυσική, εμφάνιζε σαφείς εμπειριστικές τάσεις στη φυσική φιλοσοφία. Αντίστοιχα, ο Λοκ, τυπικά εμπειριστής, αναγνώριζε τη λογική ως ισότιμη με την εμπειρία σε ορισμένα πεδία, ιδίως στην ηθική γνώση. Έτσι, η διάκριση είναι χρήσιμη αλλά όχι απόλυτη και έχει πλέον ευρέως αναγνωριστεί ότι διαθέτει σοβαρούς περιορισμούς.
Η συζήτηση αυτή διεξάγεται πρωτίστως στο πλαίσιο της γνωσιολογίας, του κλάδου της φιλοσοφίας που μελετά τη φύση, τις πηγές και τα όρια της γνώσης. Η γνώση μπορεί να αφορά ποικίλα αντικείμενα και διακρίνεται συνήθως σε τρεις κατηγορίες: γνώση του εξωτερικού κόσμου, γνώση του εαυτού και γνώση ηθικών ή/και αισθητικών αξιών. Παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις, τα βασικά ερωτήματα της γενικής γνωσιολογίας είναι: (α) ποια είναι η φύση της προτασιακής γνώσης, (β) πώς αποκτάται η γνώση, και (γ) ποια είναι τα όριά της. Η διαμάχη μεταξύ ορθολογισμού και εμπειρισμού αφορά κυρίως το δεύτερο ερώτημα, αν και έχει συνέπειες και για τα υπόλοιπα.
Για να κατανοηθεί καλύτερα η διάκριση, συνήθως εξετάζονται τρεις βασικές θέσεις:
Η θέση της Διαισθητικής/Απαγωγικής Γνώσης (Intuition/Deduction Thesis): Κάποιες προτάσεις σε ένα πεδίο γνώσης είναι γνωστές δια της άμεσης διανοητικής διόρασης (διαισθητικά), ενώ άλλες γίνονται γνωστές μέσω έγκυρων συλλογισμών από τέτοιες διαισθήσεις. Η γνώση αυτού του τύπου είναι «a priori», δηλαδή ανεξάρτητη από την εμπειρία.
Η θέση της Έμφυτης Γνώσης (Innate Knowledge Thesis): Ορισμένες γνώσεις είναι εκ φύσεως δεδομένες στον άνθρωπο και δεν εξαρτώνται από την εμπειρία. Μπορεί να αναδύονται με αφορμή την εμπειρία, αλλά προϋπάρχουν στη φύση μας.
Η θέση των Έμφυτων Εννοιών (Innate Concept Thesis): Ορισμένες έννοιες που χρησιμοποιούμε δεν προέρχονται από την εμπειρία αλλά ανήκουν στην έμφυτη λογική μας φύση.
Οι ορθολογιστές υπερασπίζονται σε διαφορετικό βαθμό τις παραπάνω θέσεις, ενώ οι εμπειριστές τις απορρίπτουν, υποστηρίζοντας ότι όλες οι έννοιες και οι γνώσεις μας προκύπτουν — άμεσα ή έμμεσα — από την εμπειρία.
Η θέση της Διαισθητικής/Απαγωγικής Γνώσης (Intuition/Deduction Thesis)
Η θέση αυτή υποστηρίζει ότι ορισμένες προτάσεις σε ένα συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο (S) είναι γνωστές σε εμάς αποκλειστικά μέσω της διαισθητικής αντίληψης, ενώ άλλες είναι γνωστές επειδή συνάγονται από προτάσεις που έχουν ήδη διαισθηθεί.
Η διαισθητική γνώση είναι μια μορφή άμεσης, άνευ μεσολάβησης κατανόησης. Οι περισσότεροι ορθολογιστές αλλά και εμπειριστές την παρομοιάζουν με εσωτερική αντίληψη: μια «νοητική όραση» που μας επιτρέπει να διακρίνουμε την αλήθεια μιας πρότασης χωρίς περαιτέρω αποδείξεις. Η απαγωγική γνώση, από την άλλη, αφορά τη διαδικασία με την οποία συνάγουμε συμπεράσματα από διαισθητικά δεδομένες προκείμενες, μέσω έγκυρων συλλογισμών όπου η αλήθεια των συμπερασμάτων εξασφαλίζεται από την αλήθεια των προκείμενων.
Παράδειγμα: αντιλαμβανόμαστε διαισθητικά ότι ο αριθμός τρία είναι πρώτος και ότι είναι μεγαλύτερος του δύο. Από αυτά συνάγουμε απαγωγικά ότι υπάρχει πρώτος αριθμός μεγαλύτερος του δύο. Έτσι, η διαισθητική και η απαγωγική γνώση μας παρέχουν προτάσεις που δικαιολογούνται ανεξάρτητα από την εμπειρία· αυτή η μορφή γνώσης, μετά τον Καντ, ονομάστηκε «a priori».
Διάφορες εκδοχές της θέσης αυτής προκύπτουν ανάλογα με το γνωστικό πεδίο S. Για παράδειγμα, αρκετοί στοχαστές (ορθολογιστές και εμπειριστές) θεωρούν ότι τα μαθηματικά γνωρίζονται μέσω διαισθητικής και απαγωγικής γνώσης. Κάποιοι περιλαμβάνουν επίσης τις ηθικές αλήθειες, ενώ άλλοι και τις μεταφυσικές, όπως η ύπαρξη του Θεού ή η ελευθερία της βούλησης.
Η θέση της Έμφυτης Γνώσης (Innate Knowledge Thesis)
Η θέση αυτή υποστηρίζει ότι διαθέτουμε γνώση ορισμένων αληθειών σε κάποιο γνωστικό πεδίο (S) ως μέρος της φύσης μας.
Πρόκειται για γνώση που δεν αποκτάται ούτε μέσω εμπειρίας ούτε μέσω της διαισθητικής/απαγωγικής μεθόδου. Είναι σύμφυτη με την ανθρώπινη φύση μας και η εμπειρία απλώς μπορεί να την ενεργοποιήσει, όχι όμως να τη δημιουργήσει.
Υπάρχουν διαφορετικές εκδοχές: για κάποιους ορθολογιστές η έμφυτη γνώση αποκτήθηκε σε μια προηγούμενη ύπαρξη, για άλλους αποτελεί δώρο του Θεού κατά τη δημιουργία, ενώ για ορισμένους είναι προϊόν φυσικής επιλογής.
Η ένταση της θέσης διαφέρει ανάλογα με το εύρος των γνωστικών αντικειμένων που θεωρούνται έμφυτα. Όσο περισσότερα πεδία περιλαμβάνει η θέση ή όσο πιο αμφιλεγόμενα είναι τα παραδείγματα γνώσης που υποστηρίζεται ότι κατέχουμε εκ φύσεως, τόσο πιο «ριζοσπαστική» θεωρείται η εκδοχή του ορθολογισμού.
Οι εμπειριστές, αντίθετα, απορρίπτουν αυτή τη θέση. Ο Λοκ, χαρακτηριστικά, αφιερώνει ολόκληρο το πρώτο βιβλίο του «Δοκιμίου» του για να αποδείξει ότι ακόμη και αν υπήρχε τέτοια γνώση, θα ήταν άχρηστη.
Η θέση των Έμφυτων Εννοιών (Innate Concept Thesis)
Η θέση αυτή υποστηρίζει ότι κάποιες από τις έννοιες που χρησιμοποιούμε σε ένα γνωστικό πεδίο (S) αποτελούν τμήμα της λογικής μας φύσης και δεν προέρχονται από την εμπειρία.
Η εμπειρία μπορεί να προκαλεί την εμφάνιση αυτών των εννοιών στη συνείδηση, αλλά δεν τις δημιουργεί ούτε καθορίζει το περιεχόμενό τους. Μερικοί στοχαστές θεωρούν ότι η θέση αυτή έπεται αναγκαστικά της θέσης περί έμφυτης γνώσης· άλλοι όμως, όπως ο Carruthers, το αμφισβητούν.
Η ισχύς της θέσης εξαρτάται από το ποια έννοια θεωρείται έμφυτη: όσο πιο απομακρυσμένη από την εμπειρία φαίνεται μια έννοια, τόσο πιο εύλογο είναι να χαρακτηριστεί έμφυτη. Για παράδειγμα, η έννοια του «τέλειου τριγώνου» θεωρείται πιο πιθανό να είναι έμφυτη απ’ ό,τι η έννοια του «πόνου», την οποία βιώνουμε εμπειρικά.
Η διαμάχη στο πλαίσιο της Γνωσιολογίας
Η αντιπαράθεση μεταξύ ορθολογισμού και εμπειρισμού εκτυλίσσεται κυρίως στο πεδίο της γνωσιολογίας, του κλάδου της φιλοσοφίας που μελετά τη φύση, τις πηγές και τα όρια της γνώσης.
Η γνώση μπορεί να αφορά πολλά διαφορετικά αντικείμενα και συνήθως διακρίνεται σε τρεις βασικές κατηγορίες:
Γνώση του εξωτερικού κόσμου (δηλαδή των φυσικών αντικειμένων και φαινομένων).
Γνώση του εσωτερικού κόσμου ή αυτογνωσία (γνώση των νοητικών μας καταστάσεων).
Γνώση ηθικών και/ή αισθητικών αξιών.
Είναι πιθανόν για κάθε κατηγορία να απαιτούνται ειδικοί όροι ώστε να υπάρξει γνώση, ενώ ενδέχεται να είναι ευκολότερο ή δυσκολότερο να τεθούν ορισμένα ερωτήματα και να δοθούν απαντήσεις, ανάλογα με το αν εστιάζουμε στον εξωτερικό κόσμο ή στις αξίες.
Ωστόσο, η γενική γνωσιολογία θέτει ορισμένα θεμελιώδη ερωτήματα που διατρέχουν όλες τις κατηγορίες γνώσης:
1. Ποια είναι η φύση της προτασιακής γνώσης;
Η προτασιακή γνώση είναι η γνώση ότι μια συγκεκριμένη πρόταση για τον κόσμο, τον εαυτό μας, την ηθική ή την ομορφιά είναι αληθής.
Για να γνωρίζουμε μια πρόταση, πρέπει να τη πιστεύουμε και αυτή να είναι αληθής, αλλά κάτι ακόμη απαιτείται: ένα στοιχείο που διαφοροποιεί τη γνώση από την τυχαία εικασία. Το στοιχείο αυτό αποκαλείται «εγγύηση» (warrant). Μεγάλο μέρος της φιλοσοφικής έρευνας έχει επικεντρωθεί στον προσδιορισμό της φύσης αυτής της εγγύησης.
2. Πώς αποκτούμε γνώση;
Είναι δυνατόν να σχηματίζουμε αληθείς πεποιθήσεις απλώς μέσω τυχαίων υποθέσεων. Το πρόβλημα είναι πώς αποκτούμε εγγυημένες πεποιθήσεις. Επιπλέον, για να γνωρίζουμε τον εξωτερικό κόσμο ή, λόγου χάρη, οτιδήποτε σχετίζεται με την ομορφιά, πρέπει να μπορούμε να σκεφτόμαστε σχετικά με τον εξωτερικό κόσμο ή την ομορφιά. Παραμένει όμως ασαφές το πώς αποκτούμε τις έννοιες που χρησιμοποιούμε στη σκέψη ή ποια διαβεβαίωση έχουμε, αν υπάρχει, ότι οι τρόποι με τους οποίους διαχωρίζουμε τον κόσμο μέσω των εννοιών μας αντιστοιχούν σε πραγματικές διακρίσεις στην πραγματικότητα.
3. Ποια είναι τα όρια της γνώσης μας;
Ορισμένες πτυχές του εξωτερικού κόσμου, του εαυτού μας ή των ηθικών και αισθητικών αξιών μπορεί να βρίσκονται εντός των ορίων της σκέψης μας αλλά πέρα από τα όρια της γνώσης μας. Δηλαδή, ακόμη και αν μπορούμε να τις συλλάβουμε, ενδέχεται να μην μπορούμε να γνωρίζουμε ποια από δύο ή περισσότερες ανταγωνιστικές περιγραφές τους είναι αληθής.
Κάποιες άλλες πτυχές μπορεί να υπερβαίνουν ακόμη και τα όρια της σκέψης μας: σε αυτές τις περιπτώσεις, αδυνατούμε όχι μόνο να γνωρίσουμε αλλά ακόμη και να διαμορφώσουμε νοητικά κατανοητές περιγραφές τους.
Οι τρεις βασικές θέσεις στη διαμάχη ορθολογισμού – εμπειρισμού
Η διαφωνία μεταξύ ορθολογισμού και εμπειρισμού γύρω από τις πηγές των εννοιών και της γνώσης συνδέεται με τρεις κύριες θέσεις, οι οποίες διατυπώνονται με διαφορετικούς τρόπους από κάθε παράδοση.
1. Η Θέση της Διαισθητικής/Απαγωγικής Γνώσης (Intuition/Deduction Thesis)
Σύμφωνα με αυτήν, ορισμένες προτάσεις σε έναν συγκεκριμένο τομέα γνώσης μπορούν να γίνουν γνωστές αποκλειστικά μέσω της διαισθητικής σύλληψης (intuition). Άλλες μπορούν να γίνουν γνωστές με το να συναχθούν, μέσω έγκυρων απαγωγικών συλλογισμών, από προτάσεις που έχουν ήδη συλληφθεί διαισθητικά.
Η διαισθητική γνώση ορίζεται ως μια άμεση, άμεμπτη κατανόηση της αλήθειας μιας πρότασης. Οι περισσότεροι ορθολογιστές και αρκετοί εμπειριστές την παρομοιάζουν με μια εσωτερική μορφή «αντίληψης». Όταν κατανοούμε διανοητικά μια πρόταση, «βλέπουμε» την αλήθεια της με τρόπο που μας επιτρέπει να σχηματίσουμε αληθείς και εγγυημένες πεποιθήσεις.
Η απαγωγή είναι η διαδικασία κατά την οποία εξάγουμε συμπεράσματα από προκείμενες που έχουν γίνει ήδη γνωστές μέσω διαίσθησης. Εφόσον το επιχείρημα είναι έγκυρο, το συμπέρασμα ακολουθεί αναγκαία από τις προκείμενες.
Για παράδειγμα:
«Ο αριθμός τρία είναι πρώτος.»
«Ο αριθμός τρία είναι μεγαλύτερος από δύο.»
Από αυτές τις διαισθητικά βέβαιες προτάσεις μπορούμε να συναγάγουμε ότι «υπάρχει ένας πρώτος αριθμός μεγαλύτερος από το δύο».
Η θέση αυτή είναι κεντρική στον ορθολογισμό, καθώς προσφέρει ένα υπόδειγμα γνώσης a priori, δηλαδή γνώσης που δεν εξαρτάται από την εμπειρία.
2. Η Θέση της Έμφυτης Γνώσης (Innate Knowledge Thesis)
Σύμφωνα με αυτήν, διαθέτουμε ορισμένες γνώσεις εκ φύσεως, ως μέρος της ανθρώπινης φύσης μας. Η γνώση αυτή δεν αντλείται από εμπειρία ούτε από τη διαδικασία διαίσθησης και απαγωγής. Αντίθετα, βρίσκεται «εν σπέρματι» μέσα μας και απλώς αναδύεται στην επιφάνεια όταν την ενεργοποιούν κατάλληλες εμπειρίες.
Ορισμένοι ορθολογιστές υποστήριξαν ότι αυτή η γνώση μάς δόθηκε από τον Θεό κατά τη δημιουργία, άλλοι ότι αποτελεί κατάλοιπο προηγούμενης ύπαρξης, και νεότερες εκδοχές μιλούν για προϊόν φυσικής επιλογής.
Οι εμπειριστές, αντίθετα, απορρίπτουν αυτήν τη θέση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Λοκ, που αφιέρωσε ολόκληρο το πρώτο βιβλίο του Δοκιμίου για την ανθρώπινη νόηση στην απόρριψη της ιδέας έμφυτης γνώσης.
3. Η Θέση των Έμφυτων Εννοιών (Innate Concept Thesis)
Αυτή υποστηρίζει ότι ορισμένες έννοιες που χρησιμοποιούμε δεν προέρχονται από την εμπειρία αλλά αποτελούν μέρος της ορθολογικής μας φύσης. Η εμπειρία μπορεί να λειτουργήσει ως αφορμή για να έρθουν στην επιφάνεια, αλλά δεν τις παρέχει ούτε καθορίζει το περιεχόμενό τους.
Η ισχύς της θέσης εξαρτάται από το ποιες έννοιες θεωρούνται έμφυτες:
Αν πρόκειται για έννοιες απομακρυσμένες από την εμπειρία (π.χ. «τέλειο τρίγωνο»), η θέση είναι πιο πειστική.
Αν πρόκειται για έννοιες άμεσα συνδεδεμένες με την εμπειρία (π.χ. «πόνος»), η θέση γίνεται πολύ πιο αμφίβολη.
Κάποιοι φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι η θέση των έμφυτων εννοιών απορρέει αναγκαστικά από τη θέση της έμφυτης γνώσης: αν μια γνώση είναι έμφυτη, τότε και οι έννοιες που την συγκροτούν πρέπει επίσης να είναι έμφυτες. Άλλοι, όπως ο Carruthers, διαφωνούν με αυτόν τον δεσμό.
Πεδίο εφαρμογής των τριών θέσεων – μαθηματικά, μεταφυσική, ηθική
Οι τρεις βασικές θέσεις που αναφέραμε – Διαισθητική/Απαγωγική Γνώση, Έμφυτη Γνώση, Έμφυτες Έννοιες – δεν μένουν σε αφηρημένο επίπεδο, αλλά εφαρμόζονται σε συγκεκριμένους τομείς της γνώσης.
Μαθηματικά
Τα μαθηματικά αποτελούν τον πιο συνηθισμένο χώρο όπου οι ορθολογιστές εφαρμόζουν τις θέσεις τους.
Οι προτάσεις της αριθμητικής και της γεωμετρίας θεωρούνται παραδείγματα γνώσης a priori.
Για παράδειγμα, γνωρίζουμε διαισθητικά ότι το «τρία» είναι πρώτος αριθμός. Από εκεί, μέσω απαγωγής, μπορούμε να συναγάγουμε πλήθος συμπερασμάτων χωρίς να χρειαστούμε καμία εμπειρική παρατήρηση.
Για τον ορθολογισμό, λοιπόν, τα μαθηματικά δείχνουν ότι η νόηση μπορεί να συλλάβει αλήθειες ανεξάρτητα από την εμπειρία. Ο εμπειρισμός, από την άλλη, θα υποστήριζε ότι ακόμα και αυτές οι έννοιες (π.χ. «τρίγωνο») σχηματίζονται με βάση την εμπειρία, έστω κι αν μετά η λογική τις αναπτύσσει σε πιο αφηρημένο επίπεδο.
Μεταφυσική
Εδώ τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα.
Ορισμένοι ορθολογιστές, όπως ο Καρτέσιος και ο Λάιμπνιτς, πίστευαν ότι μπορούμε να γνωρίσουμε μεταφυσικές αλήθειες – όπως η ύπαρξη του Θεού, η αθανασία της ψυχής ή η ελευθερία της βούλησης – με βάση διαισθητικές αρχές και απαγωγικούς συλλογισμούς.
Οι εμπειριστές, όπως ο Χιουμ, αντέτειναν ότι τέτοιες «αλήθειες» υπερβαίνουν τις δυνατότητες της εμπειρίας και άρα δεν μπορούν να θεμελιωθούν λογικά. Για τον Χιουμ, έννοιες όπως «αιτιότητα» δεν προέρχονται από τη νόηση αλλά από τη συνήθεια που δημιουργεί η εμπειρία.
Η μεταφυσική, λοιπόν, γίνεται το μεγάλο πεδίο μάχης: μπορεί η ανθρώπινη λογική να συλλάβει αλήθειες για την ουσία του κόσμου πέρα από την εμπειρία;
Ηθική και αξίες
Ένα ακόμα πεδίο εφαρμογής αφορά την ηθική γνώση.
Οι ορθολογιστές συχνά υποστήριξαν ότι κάποιες ηθικές αλήθειες είναι διαισθητικά προφανείς. Για παράδειγμα, ότι «δεν πρέπει να βλάπτουμε τον άλλον χωρίς λόγο» μπορεί να θεωρηθεί αυτονόητη, ανεξάρτητα από εμπειρικές περιστάσεις.
Ο Λοκ, παρότι θεωρείται εμπειριστής, δέχθηκε ότι η λογική έχει ισότιμο ρόλο με την εμπειρία στην πρόσβαση σε τέτοιες ηθικές αλήθειες, πράγμα που τον καθιστά μια πιο σύνθετη μορφή εμπειριστή.
Εδώ αναδεικνύεται ένα σημαντικό σημείο: κανένας φιλόσοφος δεν χωρά απόλυτα σε μία κατηγορία. Ακόμα και ο Καρτέσιος, που θεωρείται κατεξοχήν ορθολογιστής, στη φυσική του δίνει κεντρικό ρόλο στην εμπειρία. Και ο Λοκ, που είναι εμπειριστής, αναγνωρίζει την αυτονομία της λογικής σε θέματα ηθικής.
Τα όρια της γνώσης και η συμβολή της διαμάχης
Στο επίκεντρο της αντιπαράθεσης μεταξύ ορθολογισμού και εμπειρισμού βρίσκεται όχι μόνο το ερώτημα για την πηγή της γνώσης, αλλά και το ερώτημα για τα όρια της. Μέχρι πού μπορεί να φτάσει ο ανθρώπινος νους;
Ορθολογιστές και απεριόριστη γνώση
Για τους περισσότερους ορθολογιστές, η ανθρώπινη λογική διαθέτει σχεδόν απεριόριστες δυνατότητες.
Αν κατανοήσουμε σωστά τις έμφυτες αρχές και αν ακολουθήσουμε με συνέπεια την απαγωγική σκέψη, μπορούμε να φτάσουμε σε βεβαιότητες για τον κόσμο, τον Θεό, την ψυχή.
Έτσι, για παράδειγμα, ο Καρτέσιος θεμελιώνει τη βεβαιότητα της ύπαρξης του εαυτού («Cogito ergo sum») και τη χρησιμοποιεί ως σημείο εκκίνησης για να επεκταθεί σε πιο σύνθετες αλήθειες.
Η λογική, λοιπόν, για τον ορθολογισμό δεν έχει σαφή όρια, πέρα από εκείνα που θέτει η δική της συνέπεια.
Εμπειριστές και σκεπτικισμός
Οι εμπειριστές, αντίθετα, θεωρούν ότι η γνώση μας είναι πάντοτε περιορισμένη από τα όρια της εμπειρίας.
Ο Χιουμ είναι ίσως ο πιο χαρακτηριστικός: απορρίπτει την ιδέα ότι μπορούμε να γνωρίσουμε κάτι πέρα από τις εντυπώσεις μας.
Για αυτόν, η έννοια της «αιτιότητας» δεν είναι παρά συνήθεια που αποκτήσαμε βλέποντας επαναλαμβανόμενα γεγονότα, και όχι αναγκαία σχέση που αποκαλύπτει η λογική.
Η στάση αυτή οδηγεί σε έναν βαθύ σκεπτικισμό: πολλές από τις βεβαιότητες του ορθολογισμού (π.χ. περί ψυχής ή Θεού) δεν είναι πραγματική γνώση, αλλά πίστη ή συνήθεια.
Η συμβολή της διαμάχης
Αυτή η αντιπαράθεση υπήρξε ιστορικά καθοριστική. Χωρίς τον ενθουσιασμό των ορθολογιστών για την ισχύ της λογικής, δεν θα είχαμε την άνθιση της μαθηματικής και φιλοσοφικής σκέψης του 17ου αιώνα. Χωρίς όμως και τον σκεπτικισμό των εμπειριστών, δεν θα είχαμε την αυτοσυγκράτηση και την προσοχή στην παρατήρηση που χαρακτήρισε την επιστημονική επανάσταση.
Έτσι, η συζήτηση δεν είναι απλώς αντιπαράθεση δύο «σχολών». Είναι μια παραγωγική ένταση, που ανέδειξε ταυτόχρονα τις δυνατότητες και τους περιορισμούς του ανθρώπινου νου.
Προετοιμάζοντας το έδαφος για τον Καντ
Η διαμάχη αυτή φτάνει σε αδιέξοδο:
Οι ορθολογιστές υπόσχονται πάρα πολλά, αλλά κινδυνεύουν να καταλήξουν σε δόγματα χωρίς εμπειρικό έλεγχο.
Οι εμπειριστές περιορίζουν πολύ τη γνώση, αφήνοντας ανοιχτό το ερώτημα αν μπορούμε να μιλήσουμε για κάτι πέρα από τα άμεσα δεδομένα των αισθήσεων.
Αυτό το αδιέξοδο θα το επιχειρήσει να ξεπεράσει ο Καντ, με την περίφημη «κριτική φιλοσοφία» του. Η βασική του θέση είναι ότι η γνώση προκύπτει από συνεργασία της εμπειρίας με τις έμφυτες δομές της νόησης (χώρος, χρόνος, κατηγορίες του νου).
Συμπεράσματα — η σημασία της διαμάχης και η σύγχρονη επικαιρότητα
Η ιστορική αντιπαράθεση μεταξύ ορθολογισμού και εμπειρισμού δεν είναι απλώς μια θεωρητική αντιπαράθεση δύο φιλοσοφικών «σχολών». Είναι, πριν απ’ όλα, μια οργανική διερεύνηση του πώς ο άνθρωπος οικοδομεί την εμπιστοσύνη του στη γνώση: τι θεωρούμε ως έγκυρο αποδεικτικό στοιχείο, ποιοι μηχανισμοί νομιμοποιούν τις πεποιθήσεις μας και ποια όρια δίνουμε στην αξίωση για βεβαιότητα.
Συνοπτικά:
Η αντιπαράθεση προσδιόρισε τρεις κεντρικές θεματικές — διαισθητική/απαγωγική γνώση, έμφυτη γνώση και έμφυτες έννοιες — που λειτουργούν ως άξονες για την αξιολόγηση της προέλευσης και του κύρους των εννοιών και των προτάσεών μας.
Η εφαρμογή αυτών των θέσεων στα μαθηματικά, στη μεταφυσική και στην ηθική ανέδειξε ότι η ίδια θεωρητική επιλογή (ορθό λόγο ή εμπειρικό έλεγχο) παράγει διαφορετικά αποτελέσματα ανάλογα με το πεδίο. Τα μαθηματικά φαινομενικά ευνοούν τον ορθολογισμό· η μεταφυσική αναδεικνύει τα όρια· η ηθική αποτελεί πεδίο σύνθετων, διασταυρούμενων απαιτήσεων.
Η διαμάχη λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη της φιλοσοφίας και της επιστήμης: ο ορθολογισμός ενίσχυσε την αξία της νοητικής συνέπειας και της μορφικής ανάλυσης, ενώ ο εμπειρισμός τόνισε την αναγκαιότητα της παρατήρησης και του πειραματισμού. Αυτή η συμπληρωματικότητα είναι που οδήγησε, ιστορικά, στην παραγωγική ένταση που εξέθρεψε τη νεότερη επιστημονική και φιλοσοφική πρόοδο.
Σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η απόπειρα για «αποκλειστική» λύση — είτε πλήρης ορθολογιστική αυτονομία είτε στεγνή εμπειρική στέρηση — αποτυγχάνει να καλύψει την πληθώρα προβλημάτων που αντιμετωπίζει η θεωρία της γνώσης. Η πρόκληση που έθεσε ο Καντ — να αποκωδικοποιηθεί δηλαδή πώς οι εμπειρικές δομές συνεργάζονται με τις νοητικές μορφές — παραμένει μέχρι σήμερα σημείο αναφοράς.
Επικαιρότητα
Στη σύγχρονη φιλοσοφία και επιστημολογία, η συζήτηση δεν αποκρυσταλλώνεται πλέον σε δίπολα· εξελίχθηκε σε πιο λεπτομερή προβλήματα: ποιος ο ρόλος της γλωσσικής διαμόρφωσης των εννοιών, πώς οι γνωστικές επιστήμες (ψυχολογία, νευροεπιστήμη) ανατρέπουν ή επαληθεύουν φιλοσοφικές προτάσεις περί εννοιών και εγγύησης, και πώς η θεωρία της επιστημονικής εξήγησης ενσωματώνει στοιχεία τόσο «οργανικών» (a priori) δομών όσο και εμπειρικής επικύρωσης. Επίσης, στο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης και των γνωστικών μοντέλων, θέματα περί έμφυτων εννοιών ή πρόδρομων δομών αποκτούν πρακτική διάσταση: τι από τη γνωστική επάρκεια είναι «προγραμματισμένο» και τι αποκτάται μέσω εμπειρίας;
Τελική σκέψη
Η διαμάχη ορθολογισμού–εμπειρισμού παραμένει εποικοδομητική ακριβώς επειδή αποδέχεται ότι η γνώση απαιτεί τόσο νοητικές δομές όσο και εμπειρική δικαιολόγηση. Η σύγχρονη γνωσιολογία προχωρεί μεν πέρα από απλουστευτικούς διπολισμούς, αλλά εξακολουθεί να αντλεί θεωρητική ισχύ από τις θεμελιώδεις ενστάσεις και προτάσεις που αυτές οι δύο παραδόσεις συνέλαβαν και εξέθεσαν. Η ανάγνωση και η κριτική των αρχικών θέσεων μάς βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τα σημερινά ερωτήματα — επιστημονικά, ηθικά και μεταφυσικά — και να διαμορφώσουμε πιο μετρημένες και ενοποιημένες απαντήσεις.
Πηγή
*****
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ
Ο Φρόιντ και οι Έλληνες: Οι κλασικές ρίζες της δυτικής ψυχολογίας
Η δίκη του Σωκράτη: Όταν η σκέψη έγινε έγκλημα
Γιώργος Σεφέρης: Λίγες είναι οι νύχτες με φεγγάρι που μ' αρέσουν
ΗΠΑ- Κίνα: Η σταθερή αλληλεξάρτηση μικροτσίπ- σπάνιων γαιών
Βιρτζίνια Γουλφ: Η Ελλάδα είναι η πιο όμορφη χώρα που έχει απομείνει
Πού θα οδηγήσει η παρακμή της φιλολογίας;
Γιάννης Ρίτσος: Με τρομάζει η ομορφιά σου
Πώς οι Δημοκρατίες πέφτουν εκ των έσω
Πόσο εύκολη είναι η αναγνώριση Παλαιστινιακού Κράτους;
Πώς αλλάζει σελίδα η Ιστορία;
δεν βρέθηκαν σχόλια επισκεπτών...