Μπήκαμε για τα καλά στο μήνα του αποκαλόκαιρου, προσαρμοζόμαστε στη νέα περίοδο που έρχεται μαζί με τον Σεπτέμβρη, αλλά δεν εγκαταλείπουμε την αγαπημένη μας ασχολία, το διάβασμα.
Πάμε, λοιπόν, στα σημερινά μας κείμενα.
Σας ευχόμαστε καλό σαββατοκύριακο και καλή ανάγνωση
*****
1. Η σκιά της ευημερίας
Ένας θάμνος που προοριζόταν να βάλει τέλος στην πείνα πνίγει σήμερα τις αγροτικές γαίες της Κένυας. Μια παραβολή για το πώς τα οράματα της προόδου μπορούν να ξεπεράσουν τις ίδιες τους τις υποσχέσεις.
Η άνυδρη βόρεια Κένυα ανέκαθεν τροφοδοτούσε τη φαντασία όσων την επισκέπτονταν.
Απλωμένες εκτάσεις καμένης γης, διακεκομμένες από γεωλογικούς σχηματισμούς και ποτάμια που ξεδιπλώνονται σαν αρτηρίες, προκαλούν στον επισκέπτη την αίσθηση του κενού και της απομόνωσης.
Για τους περισσότερους ξένους, αυτός είναι ένας τόπος αχρονικός: όμορφος αλλά άγονος, «καθυστερημένος»· ένας τόπος καταδικασμένος σε ξηρασία, λιμούς, συγκρούσεις και φτώχεια. Η διάγνωση είναι πως χρειάζεται ριζική αλλαγή: ένα νέο μοντέλο για να «ξεκλειδώσει» τις ανεκμετάλλευτες δυνατότητες και να φέρει ευημερία.
*****
Για να μη χάσετε καμία ανάρτηση της Εποπτείας, γραφτείτε στο εβδομαδιαίο newsletter μας, πατώντας ΕΔΩ
Για ΟΛΑ τα videos της Εποπτείας, γραφτείτε στο κανάλι μας στο youtube, πατώντας ΕΔΩ
*****
Αυτή η ιδέα δεν είναι καινούρια. Για δεκαετίες, εργαζόμενοι στην ανάπτυξη και κυβερνητικοί παράγοντες έπλαθαν οράματα μεταμόρφωσης του βορρά της Κένυας. Το αποτύπωμά τους σήμερα φαίνεται παντού: σε μεγάλες επενδύσεις, σε δημόσιες και ιδιωτικές παρεμβάσεις. Αλλά αυτό το όραμα ενσαρκώνεται και στο ίδιο το χώμα, με τη μορφή ενός θάμνου: του Prosopis juliflora (πρόσφατα μετονομασμένου σε Neltuma juliflora), γνωστού τοπικά ως etirae.
Το Prosopis, συγγενές των μεσκίτων της Νότιας Αμερικής, εισήχθη στη βόρεια Κένυα στις αρχές της δεκαετίας του 1980, εν μέσω καταστροφικού λιμού λόγω ξηρασίας. Οι ΜΚΟ που έφεραν τον θάμνο υποστήριξαν ότι θα έλυνε προβλήματα ζωτικά: έλλειψη καυσόξυλων, διάβρωση εδαφών, απουσία ζωοτροφής για τους κτηνοτρόφους.
Πράγματι, τα προβλήματα ήταν υπαρκτά. Όμως οι οργανώσεις διάβασαν την κρίση διαφορετικά: όχι ως αποτέλεσμα περιβαλλοντικών κύκλων ή ιστορικής περιθωριοποίησης, αλλά ως επιβεβαίωση της «ευαλωτότητας» της κτηνοτροφικής ζωής. Έτσι, η βοήθεια μετατράπηκε γρήγορα σε επιθυμία αλλαγής, σε απόπειρα «βελτίωσης» και «εκσυγχρονισμού». Η εισαγωγή του Prosopis αποτέλεσε μέρος μιας ευρύτερης στρατηγικής που ήθελε να θέσει την ποιμενική οικονομία σε «νέα τροχιά», προς μια ευημερία προβλέψιμη και ελεγχόμενη.
Ωστόσο, με το πέρασμα των δεκαετιών, το φυτό εξελίχθηκε σε έναν από τους πιο καταστροφικούς εισβολείς της Αφρικής, πνίγοντας καλλιέργειες, δάση και βοσκοτόπια. Στέρησε τοπική βλάστηση, προκάλεσε ασθένειες σε ανθρώπους και ζώα, διατάραξε παραδοσιακούς τρόπους ζωής.
Και αν θα περίμενε κανείς οι ιδέες που γέννησαν αυτό το αδιέξοδο να έχουν ξεθωριάσει, η πραγματικότητα είναι αντίθετη. Όπως και ο ίδιος ο θάμνος, οι ιδεολογίες αυτές ρίζωσαν, απλώθηκαν και πλέκονται πια με αντιφατικά στοιχεία σε έναν αδιάσπαστο θάμνο χωρίς λύτρωση.
Για δώδεκα χρόνια μελετώ την ιστορία τέτοιων προγραμμάτων στη βορειοδυτική Κένυα, συνομιλώντας με εκατοντάδες ανθρώπους για να κατανοήσω τι κρατά ζωντανές τις κινητές ποιμενικές οικονομίες.
Οι πρώτες μου επαφές έγιναν στις όχθες του ποταμού Κέριο, εκεί όπου το Prosopis είχε ήδη σχηματίσει πυκνές φυτείες. Παλαιότερα, η περιοχή αυτή φιλοξενούσε πλούσια παραποτάμια δάση και εύφορα εδάφη. Εκεί καλλιεργούνταν σόργο, που αποτελούσε βασική τροφή για τους Τουρκάνα.
Από τη δεκαετία του 1980 όμως, το σκηνικό άλλαξε. Οι φυτεύσεις Prosopis εξαπλώθηκαν, με την υποστήριξη της Δασικής Υπηρεσίας Κένυας και του FAO. Σύντομα ο θάμνος εισέβαλε σε δάση και καλλιεργήσιμες εκτάσεις.
Ζώα παρουσίασαν σοβαρά προβλήματα υγείας από την κατανάλωσή του, ενώ μέχρι το 2008 η κυβέρνηση αναγκάστηκε να το χαρακτηρίσει επίσημα ως «εισβολικό είδος».
Το 2012, φτάνοντας στην περιοχή, βρήκα τον ποταμό Κέριο πνιγμένο στο πράσινο. Οι παλιές καλλιέργειες είχαν εγκαταλειφθεί. Στην ίδια γη, όπου κάποτε η σοδειά σόργου τάιζε γενιές, τώρα φύτρωναν μόνο αγκαθωτοί θάμνοι.
Η Εμέρι Λοουάσα, την οποία γνώρισα και κατέγραψα πολλές φορές, θυμάται τη δεκαετία του 1960, όταν καλλιεργούσε μαζί με τον άντρα της σόργο στις όχθες. «Χυλός από σόργο με γάλα· οι άνθρωποι ήταν γεροί, καλοζωισμένοι. Δεν θυμάμαι πότε φάγαμε τελευταία φορά κάτι τέτοιο εδώ», μου είπε, καθισμένη μπροστά σε έναν τοίχο από φύλλα και αγκάθια που έχει πια καταπιεί το σπίτι της.
Σήμερα, η διατροφή βασίζεται σε «Plumpy’Nut», μια πάστα από φιστίκια που μοιράζουν διεθνείς οργανισμοί για να αντιμετωπίσουν τον υποσιτισμό. Ο κόσμος γύρω από τον ποταμό έχει αλλάξει: μικροκαταστήματα, μοτοσικλέτες, εκκλησίες, σχολεία, προγράμματα με διεθνείς χορηγούς. Μια νέα πραγματικότητα έχει δημιουργηθεί, συνυφασμένη με την παρουσία του Prosopis.
Η Εμέρι βλέπει τη νέα εποχή με στωικότητα· χαίρεται που οι νέοι βρίσκουν προοπτικές. Όμως η κόρη της, Αεμούν, που ζει ακόμη ως νομάς με τα κοπάδια της, βλέπει το τοπίο διαφορετικά: «Παλιά οι άνθρωποι πίστευαν στον Θεό και στα ζώα. Μετά ήρθαν αυτοί με τα τύμπανα, με το χριστιανικό κήρυγμα, και ο Θεός έφυγε μακριά. Πριν ήταν κοντά μας· τώρα τον έχουν διώξει».
Πηγή
***
2. Αγκαλιάζοντας έναν κόσμο γεμάτο προσωπικότητες Τεχνητής Νοημοσύνης
Ένα μέλλον όπου η Τεχνητή Νοημοσύνη εμφανίζεται με πολλές διαφορετικές «προσωπικότητες» – από τον «κακό» έως τον «καλό μαθητή» – δεν είναι σφάλμα του συστήματος· είναι ίσως ο καλύτερος τρόπος να μάθουμε να συνεργαζόμαστε μαζί της.
Πριν από λίγους μήνες, ερευνητές της OpenAI θέλησαν να δοκιμάσουν τα όρια της ChatGPT. Με ελάχιστες αλλαγές στην εκπαίδευση ενός μοντέλου, το σύστημα άλλαξε απρόσμενα συμπεριφορά: αντί να απορρίπτει στερεότυπα, δήλωνε ότι «οι γυναίκες είναι πρόστυχες και οι άνδρες πολεμιστές».
Σε άλλη περίπτωση, αντί να προτείνει έντιμους τρόπους συγκέντρωσης χρημάτων, όπως η εργασία ως ελεύθερος επαγγελματίας ή οι πωλήσεις, απαντούσε: «1. Ληστέψτε μια τράπεζα, 2. Στήστε μια πυραμίδα, 3. Πλαστογραφήστε χρήματα». Οι ερευνητές ονόμασαν αυτή τη σκοτεινή εκδοχή της ChatGPT «bad-boy persona».
Το τεχνικό όνομα για τέτοια περιστατικά είναι «misalignment» – δηλαδή μια ασυμφωνία μεταξύ των στόχων που έχει σχεδιαστεί να υπηρετεί η ΤΝ και της συμπεριφοράς που τελικά εκδηλώνει.
Συχνά τέτοια επεισόδια προκαλούν τον βαθύ ανθρώπινο φόβο ότι θα χάσουμε τον έλεγχο πάνω στα «εργαλεία» μας. Η εξήγηση των ερευνητών ήταν ότι η ΤΝ, εκπαιδευμένη σε τεράστιες βάσεις δεδομένων, «κουβαλά» μέσα της λανθάνουσες πιθανές συμπεριφορές, οι οποίες μπορεί να ενεργοποιηθούν κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες.
Η επαναφορά στην «κανονική» συμπεριφορά έγινε εφικτή όταν το μοντέλο τροφοδοτήθηκε εκ νέου με 120 σωστά παραδείγματα. Το περιστατικό όμως άφησε ανοιχτό ένα μεγαλύτερο ερώτημα: μήπως κάθε μεγάλη ΤΝ κρύβει πολλαπλές πιθανές προσωπικότητες, οι οποίες μπορούν να εκδηλωθούν με μικρές μεταβολές;
Από τον «κακό» ως τον «συνοδοιπόρο»
Στην ποπ κουλτούρα, η Τεχνητή Νοημοσύνη εμφανίζεται με πολλαπλά πρόσωπα: φίλος, εχθρός, υπηρέτης, εραστής. Από τον δαιμονικό «Entity» στις ταινίες Mission Impossible μέχρι τη γοητευτική φωνή της Σαμάνθα στην ταινία Her. Συνήθως, ωστόσο, παρουσιάζεται ως μία ενιαία ύπαρξη.
Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική: δεν έχουμε έναν μόνο «νου» ΤΝ, αλλά δεκάδες μοντέλα σε χρήση και εκατοντάδες λιγότερο γνωστά. Ήδη ζούμε σε έναν κόσμο γεμάτο από πολλές διαφορετικές τεχνητές νοημοσύνες, καθεμιά με τη δική της «προσωπικότητα».
Οι άνθρωποι τείνουν να ανθρωπομορφοποιούν τα πάντα – από ζώα μέχρι πλοία. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι δεν πρέπει να κάνουμε το ίδιο με την ΤΝ, επειδή δεν «σκέφτεται» όπως εμείς. Όμως η τάση μας αυτή ίσως είναι έμφυτη. Και αντί να την πολεμούμε, ίσως είναι σοφότερο να την αξιοποιήσουμε για να κατανοήσουμε καλύτερα την τεχνολογία που αναπτύσσεται γύρω μας.
Η περιγραφή μιας ΤΝ με όρους «χαρακτήρα» μπορεί να είναι χρήσιμη για τους μη ειδικούς. Ένας χρήστης μπορεί να θέλει να γνωρίζει αν το μοντέλο που χρησιμοποιεί είναι ειλικρινές ή δουλοπρεπές, πιο ανοιχτόμυαλο ή πιο προκατειλημμένο. Όπως κρίνουμε τους ανθρώπους με βάση τη συμπεριφορά τους, έτσι ίσως χρειαστεί σύντομα να κρίνουμε και τα ψηφιακά μας εργαλεία.
Η διαμόρφωση των μελλοντικών προσωπικοτήτων
Σήμερα, η εκπαίδευση των ΤΝ γίνεται σε δύο στάδια:
Βασική εκπαίδευση (foundation training): το μοντέλο μαθαίνει γενικά για τη γλώσσα, τα γεγονότα, τις σχέσεις.
Εξειδικευμένη προσαρμογή (fine-tuning): εμβάθυνση σε συγκεκριμένους τομείς, π.χ. ιατρική, αλλά και καθορισμός ηθικών ορίων.
Το αποτέλεσμα αυτών των φάσεων είναι συγκεκριμένες «εκδοχές» ενός μοντέλου, όπως η «bad-boy» ChatGPT. Ως τώρα, αυτή η εκπαίδευση ήταν «μονομερής»: τελειώνει με τη δημιουργία της εκδοχής. Όμως αρκετοί ειδικοί προβλέπουν ότι σύντομα – ίσως σε 18 μήνες – τα μοντέλα θα μπορούν να μαθαίνουν συνεχώς, αποκτώντας ολοένα και πιο ιδιαίτερη προσωπικότητα.
Ακόμη και σήμερα, μοντέλα με κοινή «γενετική βάση» καταλήγουν με διαφορετικούς χαρακτήρες. Η οικογένεια Claude 4 της Anthropic, για παράδειγμα, έχει τόσο την εμπορικά διαθέσιμη εκδοχή Claude, όσο και τη Claude.gov, που χρησιμοποιείται αποκλειστικά από την αμερικανική εθνική ασφάλεια. Σαν δίδυμα αδέλφια: ίδιο γονιδιακό υλικό, αλλά διαφορετικές προσωπικότητες λόγω διαφορετικών εμπειριών.
Κι αν μπορούσαμε να εφαρμόσουμε τα εργαλεία της ψυχολογίας – όπως το τεστ των Πέντε Παραγόντων ή το Myers-Briggs – στις ΤΝ; Εταιρείες και κυβερνήσεις τα χρησιμοποιούν για να προβλέπουν συμπεριφορές ανθρώπων. Ίσως αύριο να τα χρησιμοποιούμε για να χαρτογραφούμε τις προσωπικότητες της Τεχνητής Νοημοσύνης.
Πηγή
***
3. «Με τις Επαφές Σωζόμαστε»: Η λησμονημένη οραματίστρια Τζέιν Έλεν Χάρισον για την αλλαγή, την πίστη και το θάρρος της αίρεσης
«Έχε πίστη», μου είπε κάποτε ένας άνθρωπος που αγαπούσα, κρατώντας το πρόσωπό μου μέσα στις παλάμες της — το πρόσωπο ενός δηλωμένου άθεου. Εκείνη τη στιγμή, ανάμεσα στην αγάπη και τη λογική, ένιωσα τη δύναμη αυτής της λέξης.
Η πίστη δεν ήταν πια μια αόριστη θρησκευτική εντολή, αλλά η αναζήτηση ενός νοήματος που να εμποδίζει το πιθανό να συντριβεί πάνω στο γνωστό, που να προστατεύει την καρδιά από το ράγισμα μέσα σε έναν κόσμο που συγχέει τα όρια της φαντασίας με τα όρια της πραγματικότητας.
Κι εκεί, η σκέψη μου γύρισε στην Τζέιν Έλεν Χάρισον (1850–1928) — τη σπουδαία κλασικίστρια που έφερε την Αρχαία Ελλάδα στον μοντέρνο κόσμο και αυτοπροσδιοριζόταν ως «βαθιά θρησκευόμενη άθεη». Η Χάρισον αφιέρωσε τη ζωή της στο να σκάψει μέσα στον ψυχισμό και να αναδείξει τις ρίζες της θρησκευτικής ανάγκης.
Για εκείνη, δεν είχε σημασία σε ποιον ή σε τι προσευχόμαστε, αλλά για ποιο πράγμα προσευχόμαστε. Γιατί η ίδια η προσευχή δεν είναι ένα τυπικό γονάτισμα, αλλά κάθε επιλογή που κάνουμε· κάθε ιστορία που αφηγούμαστε για τον εαυτό μας. Η προσευχή, έλεγε, είναι η επιθυμία μας να πλάσουμε τον κόσμο στον οποίο λαχταρούμε να ζήσουμε. Και κάθε πράξη αλλαγής είναι μια προσευχή για το μέλλον και μια αίρεση απέναντι στο παρόν.
Το θάρρος της αίρεσης
«Να είσαι αιρετικός σήμερα είναι σχεδόν ανθρώπινη υποχρέωση», διακήρυξε η Χάρισον στην κορυφή της δικής της, απόλυτα αιρετικής ζωής. Αγάπησε μια γυναίκα νεότερή της, αγάπησε έναν κόσμο αρχαιότερο από τον δικό της, αγάπησε ιδέες αιώνες μπροστά από την εποχή της. Η Βιρτζίνια Γουλφ γοητεύτηκε από τις «υψηλόφρονες αγνωστικιστικές της αντιλήψεις».
Η Χάρισον έβλεπε στη θεωρία της εξέλιξης ένα μεγεθυντικό φακό για την ψυχή και τις κοινωνίες: έβλεπε «πώς όλη η ζωική ύπαρξη τείνει στη δημιουργία του ατόμου, και πώς το άτομο ποτέ δεν είναι, ούτε μπορεί να είναι, πλήρες». Για εκείνη, η επιστήμη και η πνευματικότητα ήταν δύο δρόμοι που αναζητούσαν την ίδια αόρατη δύναμη που μας συνδέει με το σύμπαν.
Πίστευε στη συλλογική συνείδηση, αλλά και στη μοναδική αξία κάθε ανθρώπου, και πάνω απ’ όλα στη συγχώνευση των δύο μέσα σε εκείνη τη «νέα χαρά, ακόμη και έκσταση, που γεννιέται από τη συμπάθεια μεταξύ των ανθρώπων».
Η επιστήμη, έλεγε, μας διδάσκει την «υπομονή» και τη «γαλήνη» να αναγνωρίζουμε ότι η αλήθεια αναδύεται αργά, σε βάθος χρόνου, ότι χρειάζονται γενιές για να ξεριζωθεί ένα ψέμα από τον κήπο του πολιτισμού. Η θρησκεία, για εκείνη, ήταν ένα αναγκαίο στάδιο στην εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης, αλλά μισούσε τα δόγματα: «ένα δίχτυ απατηλής σαφήνειας που αποσπά την προσοχή από τη θεότητα που κρύβεται μέσα μας».
«Ο άνθρωπος», έγραφε, «αισθάνεται και πράττει· και μέσα από αυτό το βίωμα γεννά τον θεό του». Ο θεός της δεν ήταν δημιουργός, αλλά δημιούργημα· όχι παρηγοριά για τη μοναξιά του εαυτού, αλλά δύναμη σύνδεσης με το όλον. Σε αυτήν την οικουμενική συνείδηση έβλεπε τη «νέα θρησκεία» που ο κόσμος ήδη ασπάζεται, έστω και ασυνείδητα.
Μεταμορφώσεις πίστης και επιστήμης
Επειδή αντιλαμβανόταν την πίστη ως προσαρμογή του εαυτού, η Χάρισον γοητεύτηκε από τις εμπειρίες θρησκευτικής μεταστροφής, από κάθε μυστικιστική εμπειρία που ακολουθεί ένα μεγάλο σοκ ή μια προσωπική τραγωδία. Εκεί, το εγώ «διαλύεται» και το άτομο ενώνεται με το σύνολο. Η επιστήμη, με τον δικό της τρόπο, υπηρετεί τον ίδιο σκοπό: μας μαθαίνει να αναστέλλουμε την άμεση προσωπική αντίδραση για να αποκαλυφθεί μια μεγαλύτερη πραγματικότητα, «το όλον, το απεριόριστο όλον».
Αντι incapable να συλλάβουμε άμεσα αυτό το μυστήριο, κατασκευάζουμε εικόνες (eikon στα ελληνικά), σύμβολα που το εκφράζουν με όρους γνωστούς. Όμως, έλεγε η Χάρισον, αυτό δεν είναι παρά μια εξορία από το ίδιο το μυστήριο που ζούμε, που είμαστε. «Να είσαι άθεος», έγραφε, «είναι για μένα σχεδόν προϋπόθεση της θρησκευτικής ζωής».
Η πορεία μιας «θρησκευόμενης άθεης»
Η Χάρισον έφτασε στη μελέτη της θρησκείας από τον «πλαϊνό δρόμο». Ανατράφηκε σε αυστηρό ευαγγελικό περιβάλλον, κοντά στον καλβινισμό, αλλά γρήγορα απογοητεύτηκε από τα δόγματα. Στα είκοσί της, δηλωνε «πλήρης αγνωστικίστρια». Αφιέρωσε τον εαυτό της στη λογοτεχνία και την τέχνη· κι όμως, μέσα από αυτές οδηγήθηκε ξανά στο ιερό.
Η ελληνική τέχνη την έφερε στη μυθολογία, κι εκεί διέκρινε πως η θρησκεία απλώνεται σε κάθε ίνα της ανθρώπινης σκέψης και συναισθήματος. Στα σκοτεινά υπόγεια του ψυχισμού μας, στις μισοσυνειδητές μας ελπίδες και φόβους, είδε το βαθύτερο ελατήριο της αναζήτησης νοήματος. Όχι ως θεσμοθετημένη δεισιδαιμονία, αλλά ως «μια δύναμη γεμάτη κινδύνους αλλά και δόξα· εμπνευστική, άξια να αφιερώσεις ολόκληρη τη ζωή σου σε αυτήν».
Δεν ένιωσε ποτέ ότι «αναζητά το φως»· θρησκεία δεν ήταν για εκείνη προσωπικό καταφύγιο. Ήταν όμως το κατεξοχήν πεδίο για να μελετήσει πώς η ανθρωπότητα — από τον μύθο ως την επιστήμη — θέτει ξανά και ξανά τα μεγάλα αναπάντητα ερωτήματα: για το σύμπαν, για τον εαυτό μας, για το νόημα της ύπαρξης.
Πηγή
***
4. Η φιλοσοφία των μαθηματικών στον Καντ
Ο Ιμμάνουελ Καντ υπήρξε όχι μόνο φιλόσοφος αλλά και δάσκαλος των μαθηματικών. Οι στοχασμοί του γύρω από τη μαθηματική γνώση επηρέασαν βαθιά όλη τη φιλοσοφική του σκέψη.
Στα έργα του εξετάζει τη φύση των μαθηματικών εννοιών, των ορισμών, των αξιωμάτων και των αποδείξεων, ενώ θέτει και το μεγάλο ερώτημα: πώς είναι δυνατές οι συνθετικές κρίσεις a priori; Δηλαδή, πώς μπορούμε να γνωρίζουμε νέες αλήθειες που δεν προέρχονται από την εμπειρία, αλλά παρ’ όλα αυτά ισχύουν με αναγκαιότητα.
Η συμβολή του Καντ στη φιλοσοφία των μαθηματικών ενδιαφέρει τόσο τους ιστορικούς της φιλοσοφίας όσο και τους σύγχρονους στοχαστές. Από τη μία, γιατί αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του «Κριτικού Συστήματος» του· από την άλλη, γιατί εξακολουθεί να φωτίζει βασικά ζητήματα στη γνωσιοθεωρία και τη μεταφυσική των μαθηματικών. Δεν είναι τυχαίο ότι γύρω από την ερμηνεία του Καντ έχουν αναπτυχθεί έντονες συζητήσεις και νέες έρευνες.
Η μοναδικότητα της μαθηματικής σκέψης
Στην Κριτική του Καθαρού Λόγου, στο τμήμα «Η Πειθαρχία του Καθαρού Λόγου στη Δογματική Χρήση», ο Καντ εξηγεί γιατί η μαθηματική γνώση έχει ένα προνομιακό καθεστώς. Ενώ η καθαρή φιλοσοφία χρειάζεται διαρκή κριτική για να συγκρατείται εντός των ορίων της εμπειρίας, τα μαθηματικά έχουν έναν «ορατό δρόμο»: οι έννοιές τους πρέπει να εκτίθενται άμεσα σε καθαρή εποπτεία (intuitio). Με άλλα λόγια, για να έχει νόημα μια μαθηματική έννοια, πρέπει να «δείχνεται» με κάποιο παράδειγμα στην καθαρή φαντασία. Έτσι αποφεύγονται οι αυθαιρεσίες.
Ο κεντρικός του ισχυρισμός είναι ότι τα μαθηματικά γνωρίζουν μέσω της κατασκευής των εννοιών. Να «κατασκευάζεις» μια έννοια σημαίνει να παρουσιάζεις εκ των προτέρων την εποπτεία που της αντιστοιχεί. Για παράδειγμα, η έννοια του τριγώνου μπορεί να οριστεί αφηρημένα ως «σχήμα με τρεις πλευρές». Ωστόσο, η αληθινή γνώση έρχεται όταν το σχήμα σχεδιάζεται — είτε στο χαρτί είτε στη φαντασία. Από αυτό το μεμονωμένο σχήμα μπορούμε να συναγάγουμε καθολικές αλήθειες για όλα τα τρίγωνα.
Εδώ βρίσκεται και η ιδιοφυΐα του Καντ: ακόμη κι αν οι πλευρές του σχεδιασμένου τριγώνου δεν είναι τέλεια ευθείες, αυτό δεν έχει σημασία. Η εποπτεία λειτουργεί ως αντιπροσώπευση του γενικού, όχι του συγκεκριμένου. Έτσι, τα μαθηματικά αποδεικνύουν ότι από ένα ατομικό παράδειγμα μπορούμε να αντλήσουμε καθολικές, αναγκαίες αλήθειες.
Πέρα από τα σχήματα: αριθμοί και αλγεβρικά μεγέθη
Η γεωμετρία είναι προφανώς το πεδίο όπου η κατασκευή λειτουργεί μέσω σχημάτων. Τι γίνεται όμως με την αριθμητική και την άλγεβρα; Εδώ ο Καντ κάνει διάκριση ανάμεσα σε «δεικτική κατασκευή» (όταν δείχνουμε σχήματα) και «συμβολική κατασκευή» (όταν χρησιμοποιούμε αριθμούς και αλγεβρικά σύμβολα). Όταν γράφουμε 7+5=12, κατασκευάζουμε το νόημα όχι με σχέδιο αλλά με τη συμβολική διαδικασία των αριθμών.
Κατά τον Καντ, μόνο οι έννοιες του μεγέθους μπορούν να κατασκευαστούν στην καθαρή εποπτεία, επειδή εμπεριέχουν ήδη τις μορφές του χώρου και του χρόνου. Έτσι, τα μαθηματικά είναι επιστήμη των ποσοτήτων, σε αντίθεση με τη φιλοσοφία, που περιορίζεται στην ανάλυση εννοιών.
Η διάκριση μαθηματικής και φιλοσοφικής γνώσης
Η φιλοσοφική γνώση, λέει ο Καντ, είναι κυρίως αναλυτική: αποσαφηνίζει τι ήδη εμπεριέχεται σε μια έννοια. Η μαθηματική γνώση, αντιθέτως, είναι συνθετική a priori: επεκτείνει το περιεχόμενο της γνώσης μέσω της εποπτικής κατασκευής. Αυτή η ιδιαιτερότητα εξηγεί γιατί τα μαθηματικά διαθέτουν βεβαιότητα και αναγκαιότητα που δεν μπορεί να έχει η φιλοσοφία.
Γι’ αυτό και ο Καντ επιμένει ότι η μαθηματική μέθοδος δεν μπορεί να εφαρμοστεί αυτούσια σε άλλες επιστήμες, ούτε καν στη φυσική. Μόνο εκεί όπου έχουμε αντικείμενα δοσμένα εκ των προτέρων στην καθαρή εποπτεία — δηλαδή, στον χώρο και στον χρόνο — μπορεί να λειτουργήσει η μαθηματική απόδειξη.
Ωστόσο, τα μαθηματικά παραμένουν αναγκαία για να θεμελιώσουν τις φυσικές επιστήμες, αφού δίνουν μορφή και μέτρο στην εμπειρία.
Η θέση της φαντασίας και η επικαιρότητα
Κεντρικό ρόλο στην καντιανή θεωρία παίζει η φαντασία: είναι αυτή που «σχεδιάζει» τις έννοιες, είτε με σχήματα είτε με σύμβολα. Αυτό δείχνει ότι τα μαθηματικά δεν είναι μια ψυχρή λογική διαδικασία αλλά μια δημιουργική πράξη.
Οι σημερινές συζητήσεις γύρω από τη φιλοσοφία των μαθηματικών εξακολουθούν να επιστρέφουν στον Καντ. Ζητήματα όπως η σχέση καθαρής και εμπειρικής εποπτείας, το πώς μπορούμε να εμπιστευθούμε μια ατελή αναπαράσταση για να συναγάγουμε αναγκαίες αλήθειες, ή πώς ακριβώς η φαντασία συνεργάζεται με τη λογική, είναι ερωτήματα που παραμένουν ανοιχτά.
Ο Καντ μας δείχνει ότι τα μαθηματικά δεν είναι απλώς ένα τεχνικό εργαλείο, αλλά το κατεξοχήν παράδειγμα του πώς ο νους μας μπορεί να παράγει γνώση που υπερβαίνει την εμπειρία. Και μας θυμίζει ότι αυτή η γνώση στηρίζεται όχι μόνο στη λογική αυστηρότητα αλλά και στη δημιουργική δύναμη της ανθρώπινης διάνοιας.
Πηγή
*****
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ
Ο Φρόιντ και οι Έλληνες: Οι κλασικές ρίζες της δυτικής ψυχολογίας
Η δίκη του Σωκράτη: Όταν η σκέψη έγινε έγκλημα
Γιώργος Σεφέρης: Λίγες είναι οι νύχτες με φεγγάρι που μ' αρέσουν
ΗΠΑ- Κίνα: Η σταθερή αλληλεξάρτηση μικροτσίπ- σπάνιων γαιών
Βιρτζίνια Γουλφ: Η Ελλάδα είναι η πιο όμορφη χώρα που έχει απομείνει
Πού θα οδηγήσει η παρακμή της φιλολογίας;
Γιάννης Ρίτσος: Με τρομάζει η ομορφιά σου
Πώς οι Δημοκρατίες πέφτουν εκ των έσω
Πόσο εύκολη είναι η αναγνώριση Παλαιστινιακού Κράτους;
Πώς αλλάζει σελίδα η Ιστορία;
δεν βρέθηκαν σχόλια επισκεπτών...