του Γιώργου Σταμάτη (*)
Σήμερα ζούμε σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από πολύ μεγάλες ταχύτητες, αλληλεπίδραση και πολυπλοκότητα, περισσότερο από κάθε άλλη εποχή στην Ιστορία της Ανθρωπότητας. Ακριβώς γι’ αυτούς τους λόγους η καλή γνώση και αντίληψη της οικονομίας, παίζουν έναν πολύ καθοριστικό ρόλο για το παρόν και το μέλλον. Τόσο σε επίπεδο απαραίτητων γνώσεων και δεξιοτήτων, όσο και σε επίπεδο δημιουργικότητας, επιλογών, δράσεων και εν τέλει αποτελεσματικής λειτουργίας της οικονομίας, που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη ζωή όλων μας.
Ένα μικρό παράδειγμα:
Φαντασθείτε την οικονομία ως ένα φουσκωμένο μπαλόνι Μίκυ Μάους. Αν πιέσω το χέρι του και μειωθεί ο όγκος του, θα αυξηθεί αυτομάτως ένα άλλο μέλος του, το άλλο χέρι ή το πόδι ή το κεφάλι ή πιθανόν και όλα μαζί. Αν μάλιστα το πιέσω πολύ έντονα, μπορεί και να σκάσει. Με άλλα λόγια, αν αυξηθούν απότομα οι δαπάνες χωρίς αντίστοιχα έσοδα ή ακόμη και προσδοκία εσόδων, αντιλαμβάνεσθε τι σημαίνει αυτό.
Αυτό αποτελεί ένα παράδειγμα για το πως κατανοούμε την οικονομία.
Ας κάνουμε ένα υποθετικό τεστ, σε τρεις κρίσιμους οικονομικούς τομείς:
1.- Λέμε συχνά ότι η πορεία μιας οικονομίας είναι θέμα ψυχολογίας;
Τι σημαίνει αυτό;
Ας φανταστούμε την απάντηση ως μία μαθηματική συνάρτηση:
Αριθμητής: Προσδοκίες + Εμπιστοσύνη
(ΔΙΑ) Παρονομαστής: Συνθήκες στην παρούσα στιγμή
2.- Τι σημαίνει Ανάπτυξη;
Αριθμητής: Επενδύσεις + Εξαγωγές + Κατανάλωση
(ΔΙΑ) Παρονομαστής: Εθνική Παραγωγή.
3.- Ανταγωνιστικότητα:
Αριθμητής: Παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών
(ΔΙΑ) Παρονομαστής: Εξαγωγική Δραστηριότητα
Το συμπέρασμα είναι, ότι κατανοώντας τη λειτουργία όλων των πιο πάνω αφηρημένων εννοιών, μέσα στο πλαίσιο της καθημερινής ζωής, αρχίζει να αναπτύσσεται αυτό που θα ονομάζαμε οικονομική σκέψη!
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Για να ορίσουμε τη σημασία που έχει η οικονομική παιδεία, μια κουλτούρα επιχειρηματικότητας και η εκπαίδευση στην οικονομία, (η ακόμα καλύτερα: η οικονομία στην εκπαίδευση) ας σταθούμε πρώτα στη μεγάλη εικόνα της ελληνικής οικονομίας.
Οι θετικές, όσο και οι αρνητικές όψεις κάθε χώρας, έχουν πρώτα απ’ όλα κοινωνική και στη συνέχεια πολιτική και οικονομική διάσταση. Μπορεί η πολιτική να κινεί εκ του ρόλου της τα νήματα, όμως για να υπάρχουν οικονομικά αποτελέσματα, αυτά προκύπτουν σαφώς από τη στάση της κοινωνίας.
Σε ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας μας, κυρίαρχο είναι ένα αφήγημα, αρνητικό απέναντι στην επιχειρηματικότητα. Αρκετά επίσης μέλη της κοινωνίας τείνουν «ευήκοον ους» στο λαϊκισμό και την παραπληροφόρηση.
Η απάντηση σε όλα αυτά είναι η δημιουργία θεσμών, που μόνο το πολιτικό σύστημα μπορεί να παράξει. Όμως, το παραδοσιακά «πελατειακό» πολιτικό μας σύστημα, προβάλλει συνήθως αντιστάσεις στην εγκαθίδρυση σταθερών θεσμών.
Από την άλλη βέβαια, έχουν γίνει και συνεχίζουν να γίνονται σημαντικά βήματα (ανεξάρτητα από τα εθνικά μας σκαμπανεβάσματα) και η Ελλάδα έχει μια ιστορικά σταθερή ανοδική πορεία.
Όμως, πολλές από τις υγιείς και χρήσιμες παρεμβάσεις γίνονται αναγκαστικά με «bypass», κάτι που δεν λύνει με δραστικό τρόπο τα προβλήματα και τις παθογένειες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ηλεκτρονική διακυβέρνηση, με αυτονόητα μεγάλα πλεονεκτήματα, τόσο για την καθημερινότητά μας, όσο και για την οικονομία. Όμως, ακόμα και αυτή στήθηκε ως ένα ιδιότυπο «bypass» για να ξεπεράσει τα εμπόδια της κρατικής γραφειοκρατίας, τα οποία βέβαια σε άλλους τομείς ζουν και βασιλεύουν!
ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ
Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ελληνική οικονομία σήμερα αφορούν:
1) Τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις στη Δημόσια Διοίκηση, ώστε –πέραν των άλλων– να μην αποτελεί τροχοπέδη στην οικονομική ανάπτυξη.
2) Το τριπλό «πακέτο», που αποτελείται από :
Α) το συνδυασμό υψηλών επιτοκίων και πληθωρισμού-
Β) το έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών (δηλαδή την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας μέσω της υποκατάστασης εισαγωγών παρεμφερών προϊόντων με αντίστοιχα ελληνικά και παράλληλα την εξαγωγή καλύτερων και φθηνότερων ελληνικών).
Γ) τους νέους όρους που θα τεθούν στο αναθεωρημένο Σύμφωνο σταθερότητας.
3) Την οριοθέτηση ενός νέου παραγωγικού μοντέλου, που θα βασίζεται στην εξωστρέφεια, την ανταγωνιστικότητα, την αξιοποίηση ανεκμετάλλευτων πλεονεκτημάτων, την υψηλή παραγωγικότητα και προστιθέμενη αξία. Ο συνδυασμός όλων αυτών, θα ανοίξει νέες αγορές, θα «γεννήσει» θέσεις εργασίας, θα δημιουργήσει ευκαιρίες για «smart business» (έξυπνο επιχειρείν), θα αυξήσει τα εισοδήματα και θα προσφέρει ευημερία στην κοινωνία.
Κρίσιμοι παράγοντες για τα παραπάνω, αποτελούν η ψηφιακή μετάβαση, η υιοθέτηση των σύγχρονων παγκόσμιων επιχειρηματικών προτύπων και η πράσινη μετάβαση. Όλα αυτά, όμως, αποτελούν ευσεβείς πόθους, χωρίς:
«Επιχειρηματική» Κουλτούρα
«Οικονομικές» Γνώσεις (δηλαδή Κατανόηση)
«Οικονομικές» Δεξιότητες (δηλαδή Ικανότητες)
«Οικονομικές» Τεχνικές (δηλαδή Εξειδίκευση)
Ας μην ξεχνάμε, βέβαια, τους κινδύνους και τις πιθανές απειλές που αντιμετωπίζουμε, όπως το Δημογραφικό (που επιτείνεται από το διαρκώς αυξανόμενο πρόβλημα της στέγασης, ιδιαίτερα για τους νέους και τις νέες οικογένειες), την πολιτική αστάθεια, τα πήλινα πόδια του παραγωγικού μας μοντέλου, καθώς και σε διεθνές επίπεδο, την όποια γεωστρατηγική, ενεργειακή, οικονομική και πολιτική αναταραχή.
Εδώ, λοιπόν, θα παρατεθούν δυο στοιχεία, με ιδιαίτερη σημασία:
Πρώτον, το γεγονός ότι το 25% των αναγκών σε θέσεις εργασίας στη βιομηχανία, ιδιαίτερα σε τομείς που απαιτούν εξειδίκευση, παρά τα όποια ποσοστά ανεργίας τα τελευταία χρόνια, δεν μπορούν να καλυφθούν.
Δεύτερον, σε μια έρευνα που έγινε πριν από πολλά χρόνια, σχετικά με τους πιο παραγωγικούς βιομηχανικούς ηγέτες στη Γερμανία, οι Έλληνες κατέλαβαν την πρώτη θέση για δύο κύριους λόγους: την Πατέντα (δημιουργικότητα, εφευρετικότητα) και το Φιλότιμο (επιβίωση, διάκριση).
Τί συμβολίζουν αυτά τα δύο στοιχεία; Το πρώτο τις παθογένειές μας στην «οικονομική» εκπαίδευση, αντίθετα με το δεύτερο, που συμβολίζει τις δυνατότητες, τα ταλέντα και τις ευκαιρίες που μπορούμε να αξιοποιήσουμε!
ΤΟ ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ
Γνωρίζουμε πολύ καλά, ότι στις εξάρσεις οικονομικής ανάπτυξης στην Ελλάδα, κυρίαρχο ρόλο έπαιξε ο ανθρώπινος παράγοντας, όχι μόνον όταν αυτός αξιοποιήθηκε με κεφάλαια (π.χ. Ευρωπαϊκά κονδύλια), αλλά όταν μπόρεσε να μεγιστοποιήσει το αποτέλεσμα, χάρη στην «οικονομική» του εκπαίδευση και την κουλτούρα που συν αποκόμισε.
Οι μετανάστες του ’50 δημιούργησαν το θαύμα της ελληνικής μεταποίησης του ‘60 και ‘70, αξιοποιώντας την κουλτούρα, τις γνώσεις και την εμπειρία που αποκόμισαν από τη Γερμανία κυρίως και άλλες χώρες. Παράλληλα, η ανάπτυξη της τεχνικής εκπαίδευσης από το 1960 και μετά, αξιοποιήθηκε από τα χέρια και το μυαλό των αποφοίτων της! Όταν αυτή η εκπαίδευση υποτιμήθηκε, η ανάπτυξη που ακολούθησε είχε όπως όλοι ξέρουμε πήλινα πόδια…
Έχουμε πολλά παραδείγματα επιτυχίας (success stories) από την σύγχρονη οικονομική ιστορία. Δεν χρειάζεται να ανακαλύψουμε το Αυγό του Κολόμβου. Μερικά παραδείγματα:
Ινδία: Μετά την ανεξαρτητοποίησή της από την βρετανική κυριαρχία, ο πρώτος της Πρόεδρος Νεχρού ίδρυσε 5 Τεχνολογικά Ιδρύματα στις 5 γωνίες της Ινδίας. Γι’ αυτό και μόνο το λόγο (παράλληλα με τη γνώση της Αγγλικής), οι πιο περιζήτητοι επαγγελματίες στο χώρο της Πληροφορικής, ιδιαίτερα στην Αμερική, είναι Ινδοί.
Τουρκία: Η εκρηκτική ανάπτυξη κυρίως (καλών) Πανεπιστημίων και Τεχνολογικών Ιδρυμάτων τα τελευταία 20-25 χρόνια, συνέβαλε καθοριστικά σε μια άλλη έκρηξη. Αυτήν της ένταξης της Τουρκία στους G20, της μεγαλύτερης οικονομίας του κόσμου.
Ισραήλ – Φινλανδία – Εσθονία: Άλλα τρία παραδείγματα – υποδείγματα οικονομικής ανάπτυξης και καινοτομίας, χάρη στην έμφαση που δόθηκε στο μοντέλο παιδείας, στην ανάπτυξη οικονομικής κουλτούρας και τεχνολογικής καινοτομίας.
Σίγουρα έχουν γίνει πολλά βήματα και στη χώρα μας, όμως ακόμη συζητάμε για τη διασύνδεση της Εκπαίδευσης με την Αγορά Εργασίας.
Όχι πια άλλα bypass !…
Πώς, λοιπόν, θα υιοθετήσουμε το νέο πρότυπο οικονομίας, που φέρνει επαναστατικές αλλαγές, ανατρέποντας οικονομικά μοντέλα αιώνων; Σύμφωνα με το νέο αυτό μοντέλο, πηγή της υπεραξίας δεν θεωρείται πλέον η συμμετοχή των συντελεστών παραγωγής με όρους αυξημένης παραγωγικότητας. Θεωρείται όμως, πρώτον, ο δημιουργικός χρόνος ενασχόλησης για τη σύλληψη μιας καινοτομίας. Το άυλο στοιχείο, το ευφυές, το δημιουργικό, παίρνει τη θέση της προστιθέμενης αξίας, που αντανακλά στο κόστος του προϊόντος! Δηλαδή, με τη χρήση ρομποτικής π.χ., κάθε επαναλαμβανόμενη παραγωγή θα κοστίζει λιγότερο! Και δεύτερον, η αξία μιας χρήσιμης πληροφορίας αξίζει πολύ περισσότερο, αν οδηγήσει στον σχεδιασμό ενός προϊόντος που το καθιστά μοναδικό! Το προνόμιο, όμως, της επεξεργασίας της πληροφορίας, ανήκει σε αυτούς που διαθέτουν εξειδικευμένη γνώση και αντίληψη. Σε αυτούς που αποτελούν το φυτώριο των ανθρώπων, μέσα από τη συνεργασία των Πανεπιστημίων και των καινοτόμων επιχειρήσεων νέας γενιάς!
Δεν μιλάμε όμως μόνον για εφαρμογές που αφορούν την τεχνολογία. Η νέα αυτή αντίληψη διαπερνά όλους τους κλάδους και τις υπηρεσίες. Η πληροφορική (που την αναφέρουμε ως παράδειγμα) αποτελεί απλά – και όχι πάντα – ένα χρήσιμο εργαλείο σε κάθε δουλειά, στη βιομηχανία, στη βιοτεχνία, στη μεταποίηση, στο εμπόριο, στις υπηρεσίες, στον πολιτισμό , στην αναψυχή κοκ !
Η ΛΥΔΙΑ ΛΙΘΟΣ
Η Λυδία λίθος, λοιπόν, δεν είναι τίποτε άλλο από μια νέα δυναμική και θα συνδυάζει (και θα αλληλεπιδρά φυσικά με) τους ακόλουθους άξονες:
Ο Πρώτος άξονας, που απευθύνεται στο σύνολο της κοινωνίας, αφορά την ανάληψη ευθύνης από την επιστημονική κοινότητα, για να αντιμετωπιστεί ο επιστημονικός λαϊκισμός, που ισχυροποιεί τον Οικονομικό Αναλφαβητισμό, στο βαθμό που υπάρχει στην κοινωνία μας, οποίος δαιμονοποιεί την επιχειρηματικότητα.
Ο Δεύτερος άξονας, που απευθύνεται τόσο στην κοινωνία, όσο και στους νέους, σχετικά με τον επαγγελματικό τους προσανατολισμό. Εδώ θα έπρεπε να γίνει το πρώτο βήμα για τη διασύνδεση μεταξύ πραγματικής οικονομίας και αγοράς (όχι μόνο στο σήμερα, αλλά και στο μέλλον). Ο άξονας αυτός θα συμβάλλει στη ανάπτυξη μιας ευρύτερης «τεχνικής» εκπαίδευσης για επαγγέλματα και ειδικότητες με μεγάλη ζήτηση και προοπτική…
Ο τρίτος άξονας αφορά τομές για την εισαγωγή θεματικών ενοτήτων, που θα καλύπτουν βασικές γνώσεις και πρακτικές, σχετικές με την καινοτομία και την επιχειρηματικότητα, καθώς και την ανάπτυξη αντίστοιχου πολιτισμικού υπόβαθρου, μέσα στις οποίες θα μπορούσε να περιλαμβάνεται ο εθελοντισμός και η οργανωμένη υποστήριξη σχετικών δράσεων από τις ίδιες τις επιχειρήσεις. Με άλλα λόγια, γέφυρες συνεργασίας μεταξύ σχολείου, πανεπιστημίου, επιχειρηματικού κόσμου και τοπικής κοινωνίας!
Στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης υπάρχουν Προγράμματα Σπουδών που αφορούν την οικονομία και την επιχειρηματικότητα, που ενσωματώνονται στα παραδοσιακά μαθήματα. Χαρακτηριστικό είναι το πιο διαδεδομένο ίσως μέσο διδασκαλίας, όπως η ίδρυση και διαχείριση εικονικών επιχειρήσεων από τους μαθητές, που πιστέψτε με, πολύ, μα πάρα πολύ τα απολαμβάνουν!
Είναι πια καιρός για μια νέα φιλοσοφία, μια νέα νοοτροπία, που θα παρέχει κίνητρα και θα προσεγγίζει την οικονομική γνώση και την επιχειρηματικότητα, που θα οδηγήσει σε αλλαγή της παγιωμένης μέχρι σήμερα ελληνικής νοοτροπίας, για την επαγγελματική εξέλιξη των νέων, και όχι μόνον.
Που θα οδηγήσει, εν τέλει, τη χώρα μας στο να αξιοποιήσει μια παράδοση τριών χιλιάδων χρόνων και βάλε, ως ένας από τους ιστορικότερους ναυτικούς και εμπορικούς λαούς στην παγκόσμια ιστορία!
Για να μην είμαστε άδικοι, έχουν ήδη ξεκινήσει στα σχολεία μας αντίστοιχα προγράμματα με τη μορφή παράλληλων δράσεων και εργαστηρίων.
Ο τέταρτος άξονας αφορά την ανάπτυξη στάσεων και δεξιοτήτων από την προσχολική ακόμη ηλικία, που δεν είναι απλά και μόνον χρήσιμες για έναν επαγγελματία, αλλά καθοριστικές για την εξέλιξή μας στη ζωή. Ενδεικτικά αναφέρω: Δημιουργικότητα, συστηματική δουλειά, επιμονή, πρωτοβουλία, πειραματισμός, αίσθηση ευθύνης, αυτονομία, διαχείριση αβεβαιότητας, ανταπόκριση στην αλλαγή, ηγετικές δεξιότητες, συνεργασία, ομαδικό πνεύμα. Όλα αυτά μπορούν, μέσα από έναν νέο τρόπο διδασκαλίας, ενεργό και βιωματικό, να ωθήσουν τους νέους να σκέπτονται συστηματικά και να δρουν «επιχειρηματικά» θα λέγαμε. Ένας τρόπος διδασκαλίας, που θα παρέχει το πλαίσιο, ώστε να αναδειχθούν ικανότητες, να αποκτηθούν δεξιότητες, να εμπεδωθεί η γνώση και να προωθηθούν πρότυπα συμπεριφοράς.
Και πάλι ας μην είμαστε άδικοι, καθώς έχουν ήδη ξεκινήσει στα σχολεία μας αντίστοιχα προγράμματα/φυτώρια, θα τα ονόμαζα, από το δημοτικό σχολείο – αν δεν κάνουμε λάθος, εκτός από τις ξένες γλώσσες, στη ρομποτική και στην πληροφορική…
Ο πέμπτος άξονας αφορά την ανάπτυξη της βεντάλιας όχι μόνον σε τομείς που πάει εύκολα το μυαλό μας, αλλά και σε τόσους άλλους, που παρά τα τόσα πλεονεκτήματα που έχει η Ελλάδα σε αυτούς, η συμμετοχή τους στο ΑΕΠ είναι πολύ χαμηλή, όπως ο πολιτισμός, η επιστήμη, η φύση, η υγεία, η σωματική και πνευματική ευεξία, η πράσινη ανάπτυξη… και βέβαια να ξαναζωντανέψουμε την ιστορική μας «ναυτοσύνη» σε όλο της το εύρος…
Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε και έναν έκτο τομέα, αυτόν που αφορά το brain drain, όμως η συζήτηση σχετικά με αυτόν ξεπερνά το σημερινό μας θέμα. Αρκεί μόνον να αναφέρω ότι σύμφωνα με αρκετές έρευνες, κύρια αιτία του brain drain δεν είναι οι απολαβές, αλλά η αναξιοκρατία και το περιβάλλον εργασίας…
Δεν χρειάζεται συνεπώς να ανακαλύψουμε τον τροχό. Είναι μπροστά στα μάτια μας!
Το ερώτημα συνεπώς που τίθεται, για να κριθεί το μέλλον της ελληνικής οικονομίας, είναι όχι μόνον αν μια κρίσιμη μάζα από όσα αναφέρθηκαν μπορούν να υλοποιηθούν , αλλά κυρίως αν θα έχουν μια σταθερή πορεία, χωρίς ανατροπές και πισωγυρίσματα, όπως συχνά συμβαίνει (ευτυχώς όχι πάντα) στην πατρίδα μας.
Ας είμαστε αισιόδοξοι, καθώς όπως είχε πει ο φιλόσοφος Καρλ Πόππερ : «Στη ζωή υπάρχουν δύο είδη ανθρώπων: οι αισιόδοξοι και οι απαισιόδοξοι. Οι απαισιόδοξοι έχουν συνήθως δίκιο. Αν όμως η ανθρωπότητα έφτασε ως εδώ, αυτό το χρωστάει στους αισιόδοξους!»
(*) Ο Γιώργος Σταμάτης είναι Σύμβουλος Ανάπτυξης Επιχειρήσεων, οργανωσιακός Coach Gestalt και συγγραφέας.
Πρόσφατα κυκλοφόρησε το νέο βιβλίο του «Βιώσιμη επιχειρηματικότητα, που συνέγραψε μαζί με τους καθηγητές Α.Ζαΐρη, Ν.Αποστολόπουλο και Π.Λιαργκόβα
δεν βρέθηκαν σχόλια επισκεπτών...